قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره بروج

مکی و 22 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 22-1:
وَالسَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ قسم به آسمان که دارنده برجهاست ،
وَالْیوْمِ الْمَوْعُودِ، قسم به روز موعود ،
وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ و قسم به شهادت دهنده و آنچه بدان شهادت دهند ،
قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ که اصحاب اخدود به هلاکت رسیدند
النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ آتشی افروخته از هیزمها ،
إِذْ هُمْ عَلَیهَا قُعُودٌ آنگاه که بر کنار آن آتش نشسته بودند ،
وَهُمْ عَلَى مَا یفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ و بر آنچه بر سر مؤمنان می آوردند ، شاهد بودند
وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَن یؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ هیچ عیبی در آنها نیافتند جز آنکه به خدای پیروزمند در خور ستایش ، ایمان آورده بودند
الَّذِی لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ آن خدایی که فرمانروایی آسمانها و زمین از آن اوست ، و بر هر چیزی ناظراست
إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ یتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِیقِ هر آینه آنان که مردان مؤمن و زنان مؤمن را فریفتند و توبه نکردند ، عذاب جهنم و عذاب آتش برای آنهاست.
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْكَبِیرُ برای کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند بهشتهایی است که در آن نهرها جاری است و آن کامیابی بزرگی است.
إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِیدٌ فرو گرفتن پروردگار تو سخت است
إِنَّهُ هُوَ یبْدِئُ وَیعِیدُ اوست که نخست می آفریند و پس از مرگ ، زنده می سازد
وَهُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ او آمرزنده و دوست دارنده است
ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ اوست صاحب عرش ارجمند
فَعَّالٌ لِّمَا یرِیدُ هر چه را اراده کند به انجام می رساند
هَلْ أَتَاكَ حَدِیثُ الْجُنُودِ آیا داستان لشکرها را شنیده ای ?
فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ لشکرهای فرعون و قوم ثمود ?
بَلِ الَّذِینَ كَفَرُوا فِی تَكْذِیبٍ آری ، آنان که راه کفر پیش گرفته اند همچنان در تکذیب هستند
وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِیطٌ و خدا از همه سو بر آنها احاطه دارد
بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِیدٌ بلی این قرآن مجید است ،
فِی لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ در لوح محفوظ
« وَالسَّمَاء ذَاتِ الْبُرُوجِ» سوگند به آسمان که دارای منازل است و منازل خورشید و ماه و ستارگان را که با نظمی کامل در حرکت هستند دربردارد. سیر خورشید و ماه و ستارگان بر کمال قدرت خداوند و بر کمال رحمت و گستردگی علم و حکمتش دلالت می نماید.
« وَالْیوْمِ الْمَوْعُودِ» و سوگند به روز موعود که روز قیامت است و خداوند به مردم وعده داده است که آن ها را در آن روز گرد آوَرَد و همه را یک جا جمع کند . این وعده الهی امکان ندارد که تغییر کند یا خلاف آن عمل شود.
« وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ» و این شامل هرکس می گردد که به این صفت متصف باشد. یعنی بیننده و آنچه دیده می شود و حاضر و آنچه حاضر شده است. آنچه خداوند برای اثبات آن سوگند خورده مواردی است که این سوگند در بردارد و آن نشانه های بزرگ الهی و فرمان آشکار و رحمت گسترده اش می باشد.
گفته شده آنچه بر آن قسم خورده شده فرموده الهی است که می فرماید:« قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ» اهل خندق ها نابود گردند. اهل خندق ها قومی کافر بودند که گروهی مومن با آن ها زندگی می کردند. کافران از مومنان خواستند که به دین آن ها بگروند اما مومنان از پذیرفتن دین کافران امتناع ورزیدند. آن گاه کافران چاله هایی در زمین کندند و در آن آتش برافروختند و اطراف آن نشسته و مومنان را در این چاله ها می انداختند. هرکس دین آن ها را می پذیرفت او را آزاد می کردند و هرکس بر ایمان خود باقی می ماند او را در آتش می انداختند و این نهایت مبارزه با خدا و حزب خداست.
بنابراین خداوند آن ها را لعنت کرد و نابودشان گرداند و آنان را تهدید نمود پس فرمود:« قُتِلَ أَصْحَابُ الْأُخْدُودِ» اهل خندق ها نابود گردند. سپس گودال ها (اخدود) را توضیح داد و فرمود:« النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ» گودال های پر از آتش و دارای هیزم فراوان، « إِذْ هُمْ عَلَیهَا قُعُودٌ» هنگامی که بر آن نشسته بودند، « وَهُمْ عَلَى مَا یفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ» و آنان بر آنچه با مومنان می کردند حاضر و گواه بودند. این نهایت سنگدلی و ستمگری است چون آن ها هم به آیات خدا کفر ورزیدند و با آن عناد ورزیدند و هم مومنان را شکنجه کردند؛ شکنجه ای بسیار فجیع که دل ها را به تکان و لرزه می دارد!
کافران بر کنار گودال های پر از آتش حاضر می شدند و به تماشای صحنه ی انداختن مومنان به داخل آتش می پرداختند، و از مومنان ایرادی جز خصلتی نگرفته بودند که مومنان به خداوند ایمان آورده بودند. که در حقیقت به واسطه ی آن خصلت مورد مدح و ستایش قرار می گیرند و مایه سعادت آنان است، و آن عبارت است از ایمان به خدای چیره و ستوده؛ خداوندی که دارای آن چنان عزتی است که بر هر چیزی غالب آمده، و او در گفته ها و اوصاف و اقوالش ستوده است. و خداوندی که « لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» همه آنچه را در آسمان ها و زمین است آفریده و همه تحت فرمانروایی او قرار دارند و هرگونه که بخواهد در آن ها تصّرف می نماید « وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ» و خداوند با علم و شنیدن و دیدن بر همه چیز حاضر و گواه است.
یعنی علم و شنوایی و بینایی خداوند بر همه چیز احاطه دارد. پس آیا این سرکشان نمی ترسند از اینکه خداوند توانا آن ها را فرو بگیرد و آیا نمی دانند که همه تحت فرمانروایی خدا هستند و هیچ کسی بر دیگری جز به اجازه ی خداوند سلطه ای ندارد؟!
و آیا بر آن ها پوشیده است که خداوند بر کارهایشان احاطه دارد و آنان را مجازات خواهد کرد؟ هرگز، بدون تردید کافران در فریب به سر می برند و جاهلان در گمراهی قرار دارند. سپس خداوند آن ها را تهدید کرد و توبه را به آنان پیشنهاد نمود و فرمود:« إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ لَمْ یتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَلَهُمْ عَذَابُ الْحَرِیقِ» بی گمان کسانی که مردان و زنان مومن را شکنجه دادند، سپس توبه نکردند، عذاب سوزان دوزخ دامنگیرشان خواهد شد.
حسن رحمه الله گفته است: به این همه بزرگواری و کرم بنگرید! کافران دوستان خدا و بندگان فرمانبردارش را کشتند اما باز هم آنان را به توبه و برگشتن فرامی خواند!
وقتی سزای ستمگران را بیان کرد پاداش مومنان را نیز ذکر کرد و فرمود:« إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا» کسانی که با دل ایمان آوردند، « وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» و با اعضا و جوارح کارهای شایسته کردند به باغ هایی وارد می شوند که از زیر کاخ ها و درختان آن رودها روان است . این است کتابی بزرگ، زیرا آنان به رضایت خداوند دست یافته و به بهشت او درآمده اند.
« إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِیدٌ» کیفر دادن مجرمان و گناهکاران سخت و شدید است و او در کمین ستمگران است . خداوند متعال می فرماید:« وَکَذَلِکَ أَخذُ رَبِّکَ إِذَا أَخَذَ القُرَی وَهِیَ ظَلِمَةُ إِنَّ أَخذُهُ أَلیِمُ شَدیِدُ» و این گونه است فرو گرفتن پروردگارت آن گاه که اهل آبادی های ستمگر را فروگرفت، بی گمان فرو گرفتن او سخت است.
« إِنَّهُ هُوَ یبْدِئُ وَیعِیدُ» او به تنها آفرینش را آغاز می کند و آن را باز تکرار می نماید و هیچ کسی در این کار با او مشارکتی ندارد. « وَهُوَ الْغَفُورُ» او آمرزگار است و همه گناهان کسی را که توبه نماید و از او آمرزش بخواهد می آمرزد « الْوَدُودُ» و او ودود است. یعنی دوستانش او را چنان دوست می دارند که هیچ چیزی را همانند او دوست نمی دارند. پس همان طور که هیچ چیزی در صفات و شکوه و زیبایی و معانی و افعال با او شبیه نیست همین طور محبت او در دل بندگان برگزیده با هیچ محبتی شباهت ندارد.
بنابراین دوست داشتن خداوند اساس بندگی است و محبتی است که بر همه محبت ها مقدم و چیره است و اگر دیگر محبت ها به دنبال محبت خدا نباشند برای محبت کنندگان مایه ی عذاب خواهند بود.
خداوند نیز دوستانش را دوست می دارد. همان طور که می فرماید:« یُحِبُّهُم وَتُحِبُّونَهُ» خداوند آن ها را دوست می دارد و آن ها هم خدا را دوست می دارند. مودّت یعنی محبت ناب و خالص.
در این جا نکته ای باریک است که خداوند واژه ی «ودود» را با «غفور» یک جا بیان کرده است تا بر این دلالت نماید که گناهکاران هرگاه به سوی خدا برگردند و توبه کنند خداوند گناهانشان را می آمرزد و آنان را دوست می دارد. چنین نیست همان طور که برخی به اشتباه می گویند «فقط گناهانشان بخشیده می شود و دیگر آن ها را دوست ندارد.» بلکه خداوند از توبه بنده اش بیش تر از مردی شاد می شود که شترش را با آب و غذایش در بیابانی گم کرده و ناامید و به انتظار مرگ در زیر سایه درختی دراز کشیده است.
اما ناگهان شتر را بالای سر خود می یابد و مهار آن را می گیرد و از فرط خوشحالی آن چنان کنترل خود را از دست میدهد که می گوید:« پروردگارا! تو بنده منی و من خدای تو!» خداوند از توبه بنده اش بیشتر از این مرد خوشحال می شود . ستایش و تمجید خدا را سزاست که احسان خیر فراوانی دارد!
« ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ» خدا صاحب عرش بزرگ است که آسمان ها و زمین و کرسی را فرا گرفته است. آسمان ها و زمین و کرسی نسبت به عرش مانند حلقه ای افتاده در بیابان هستند نسبت به سایر زمین.
خداوند به طور ویژه عرش را ذکر کرد چون خیلی بزرگ است و از همه مخلوقات به خداوند نزدیک تر است. این در صورتی است که «المجید» به کسر خوانده شود که در این صورت صفت عرش قرار می گیرد واگر به رفع خوانده شود صفت خداوند است یعنی دارای صفات بزرگ و گسترده است.
« فَعَّالٌ لِّمَا یرِیدُ» هرگاه خداوند چیزی بخواهد آن را انجام می دهد و برای هرکاری که بخواهد فقط همین کافی است که به آن بگوید: « باش» پس آن می شود . و هیچ کسی چنین نیست که هرچه بخواهد بتواند انجام دهد.
و مخلوقات اگر بخواهند کاری بکنند باید کسی آن ها را کمک کند و نیز کسی از آنها جلوگیری نکند. اما خداوند نیازی به کسی ن دارد که او را یاری کند و هیچ کس نمی تواند جلوی اراده او را بگیرد. سپس به بیان بخشی از افعال خود پرداخت که دالّ بر صداقت چیزی است که پیامبرانش آورده اند ، و فرمود:« هَلْ أَتَاكَ حَدِیثُ الْجُنُودِ؛ فِرْعَوْنَ وَثَمُودَ» آیا خبر لشکرهای فرعون و ثمود به تو رسیده است که چگونه پیامبران را تکذیب کردند و آن گاه خداوند آنان را هلاک ساخت؟!
« بَلِ الَّذِینَ كَفَرُوا فِی تَكْذِیبٍ» حقیقت این است که کافران همواره دروغ انگاشتن حق و مخالفت با آن را ادامه می دهند و آیات و موعظه ها در مورد آنان کارساز و سودمند نیست.
« وَاللَّهُ مِن وَرَائِهِم مُّحِیطٌ» و علم و آگاهی خداوند آنان را از هر سو احاطه کرده و قدرت الهی بر آنان چیره است. همان طور که خداوند متعال می فرماید:« إِنَّ رَبَّکَ لَبِالمِرصَادِ» بی گمان پروردگارت در کمین است. پس در این جا به کافران هشدار سختی داده شده مبنی بر اینکه آنان همه تحت تدبیر و در قبضه او هستند و حتما آنها را کیفر خواهد داد.
« بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِیدٌ» بلکه این قرآنی است که معانی و مفاهیم آن بزرگ و زیاد است و خیر و دانش فراوان دارد،« فِی لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ» در لوح محفوظ جای دارد و در آن جا از هر گونه تغییر و کاستی و از شیطان ها محفوظ است . و آن لوحی است که خداوند همه چیز را در آن ثبت و ضبط کرده است. و این بر بزرگی و اهمیّت مقام والای قرآن دلالت می نماید.
پایان تفسیر سوره بروج

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی

مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com