قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره نبأ

مکی و 40 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 5-1:
عَمَّ یتَسَاءلُونَ از چه چیز می پرسند ?
عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ از آن خبر، بزرگ ،
الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ که در آن اختلاف می کنند
كَلَّا سَیعْلَمُونَ آری ، به زودی خواهند دانست
ثُمَّ كَلَّا سَیعْلَمُونَ باز هم آری ، به زودی خواهند دانست.
« عَمَّ یتَسَاءلُونَ» کسانی که آیات خدا را تکذیب می کنند از چه چیزی می ترسند؟ سپس آنچه را که از آن می پرسند بیان کرد و فرمود:« عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ» از خبری بزرگ می پرسند که ستیز و اختلافشان در آن طولانی شده و آن را تکذیب کرده و بعید می دانند.
و آن خبری است که شک و تردید را نمی پذیرد ولی تکذیب کنندگان به لقای پروردگارشان ایمان نمی آورند گرچه هر نشانه ای برایشان بیاید تا آن که عذاب دردناک را می بینند.
بنابراین فرمود:« كَلَّا سَیعْلَمُونَ؛ ثُمَّ كَلَّا سَیعْلَمُونَ» وقتی عذاب بر آن ها نازل شود آنچه را که تکذیب می کنند خواهند دانست، ان گاه که به سوی آتش دوزخ سوق داده می شوند و به آن ها گفته می شود:« هَذِهِ النَّارُ التَّیِ کُنتُم بِهَا تُکَذِبُونَ» این دوزخی است که آن را تکذیب می کردید. سپس خداوند متعال نعمت ها و دلایلی را بر صحت پیام پیامبران بیان کرد و فرمود:
آیه ی 16-6:
أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا آیا ما زمین را بستری نساختیم ?
وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا و کوهها را میخهایی ?
وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا و شما را جفت جفت آفریدیم
وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا و خوابتان را آسایشتان گردانیدیم
وَجَعَلْنَا اللَّیلَ لِبَاسًا و شب را پوششتان قرار دادیم
وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا و، روز را گاه طلب معیشت
وَبَنَینَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا و بر فراز سرتان هفت آسمان استوار بنا کردیم
وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا و چراغی روشن آفریدیم
وَأَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا از ابرهای باران زای آبی فراوان نازل کردیم ،
لِنُخْرِجَ بِهِ حَبًّا وَنَبَاتًا تا بدان دانه و نبات برویانیم ،
وَجَنَّاتٍ أَلْفَافًا و بستانهای انبوه
آیا نعمت های بزرگی به شما نداده ایم و زمین را برایتان بستری نگردانده ایم و آن را برای منافعتان از قبیل شخم زدن و بنای مسکن و راه ها آماده ننموده ایم؟!
« وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا» و کوه را میخ هائی کرده ایم که زمین را نگاه می دارند تا زمین تکان نخورد.
« وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا» و شما را مرد و زن آفریده ایم تا هریک در آغوش دیگری آرام بگیرد و مودّت و مهربانی پدید آید و از آن دو فرزند به دنیا آید. در این جا به لذت نکاح و ازدواج اشاره شده است.
« وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا» و خوابتان را مایه آرامش و راحتی و پایان کارهایتان قرار داده ایم که اگر در شب هم کار می کردید به بدن شما زیان می رسید. پس خداوند شب و خواب را قرار داده است که مردم را فرا می گیرند تا حرکت های زیان آورشان سکون پیدا کند و به استراحتی که مفید است، برسند.
« وَبَنَینَا فَوْقَكُمْ سَبْعًا شِدَادًا» و بر بالای سرتان هفت آسمان که در نهایت قوّت و صلابت و سختی است آفریده ایم. خداوند با قدرت خویش این آسمان ها را نگاه داشته و آن ها را سقفی برای زمین کرده است و آسمان برای اهل زمین فواید عدیده ای دارد.
بنابراین از منافع آسمان یکی خورشید است که آن را بیان کرد و فرمود:« وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا» با استعمال واژه چراغ به نعمت نور و روشنایی خورشید اشاره کرد که برای مردم بسیار ضروری است. و با استعمال واژه « وهّاج» به گرمای خورشید اشاره نمود که به وسیله آن میوه ها می رسند و منافعی دیگر دارد.
« وَأَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاء ثَجَّاجًا» تا به وسیله آن ابر دانه و حبوبات را از قبیل گندم و جو و ذرت و برنج و دیگر دانه های که انسان ها می خورند برویانیم. نیز به وسیله آن گیاهان را برآوریم و این همه گیاهان را شامل می شود. گیاهانی که خداوند آن ها را روزیِ چهارپایانشان کرده است.
« وَجَنَّاتٍ أَلْفَافًا» و نیز باغ هایی انبوه رویانده ایم که در آن انواع میوه های لذیذ است. پس خداوندی که این نعمت های بزرگ و بی شمار را که اندازه و ارزش آن وصف ناپذیر می باشد عطا کرده است چگونه به او کفر می ورزید و آن چه را که به شما خبر داده تکذیب می کنید، و زنده شدن پس از مرگ و رستاخیز را دروغ می انگارید؟! و چگونه از نعمت های پروردگارتان برای نافرمانی او استفاده می کنید و نعمت های خدا را انکار می نمایید؟!
آیه ی 30-17:
إِنَّ یوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِیقَاتًا هر آینه روز داوری روزی است معین
یوْمَ ینفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا روزی که در صور دمیده شود و شما فوج فوج بیایید
وَفُتِحَتِ السَّمَاء فَكَانَتْ أَبْوَابًا آسمان شکافته شود و هر شکاف دری باشد
وَسُیرَتِ الْجِبَالُ فَكَانَتْ سَرَابًا و کوهها روان شوند ، و غبار گردند
إِنَّ جَهَنَّمَ كَانَتْ مِرْصَادًا جهنم در انتظار باشد
لِلْطَّاغِینَ مَآبًا طاغیان ، را منزلگاهی است
لَابِثِینَ فِیهَا أَحْقَابًا زمانی دراز در آنجا درنگ کنند
لَّا یذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا نه خنکی چشند و نه آب ،
إِلَّا حَمِیمًا وَغَسَّاقًا جز آب جوشان و خون و چرک
جَزَاء وِفَاقًا این کیفری است برابر کردار
إِنَّهُمْ كَانُوا لَا یرْجُونَ حِسَابًا زیرا آنان به روز حساب امید نداشتند
وَكَذَّبُوا بِآیاتِنَا كِذَّابًا و آیات ما را به سختی تکذیب می کردند
وَكُلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ كِتَابًا و ما همه چیز را در کتابی شماره کرده ایم
فَذُوقُوا فَلَن نَّزِیدَكُمْ إِلَّا عَذَابًا پس بچشید که جز بر شکنجه شما نخواهیم افزود
خداوند آنچه را که در روز قیامت رخ می دهد بیان کرد؛ قیامتی که تکذیب کنندگان از آن می پرسند و مخالفان ستیزه جو آن را انکار می کنند. و فرمود که آن روزی بزرگ است و آن را خداوند میعادی برای خلق قرار داده است:« یُنفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا» در صور دمیده می شود و آن گاه شما دسته دسته و گروه گروه می آئید و در آن انواع زلزله و آشفتگی ها پیش می آید که کودک را پیر می کند و دل ها را به تکان می اندازد، و کوه ها به حرکت در می آیند تا به صورت غباری پراکنده در می آیند و آسمان پاره می گردد و چند دروازه در آن پدید می آید و خداوند میان خلائق با حکم عادلانه اش داوری می نماید و آتش جهنم را که برای سرکشان آماده کرده و جایگاه آنان قرار داده است افروخته می شود و آن ها تا مدّت زمانی طولانی در آن ماندگار خواهند بود.
« أَحْقَابًا» احقاب جمع حقب است و حقب آن گونه که بسیاری از مفّسران گفته اند: هشتاد سال یک حقب است.
وقتی وارد دوزخ می گردند:« لَّا یذُوقُونَ فِیهَا بَرْدًا وَلَا شَرَابًا» در آن جا نه هوای خنکی می چشند و نه نوشیدنی گوارائی می نوشند. یعنی نه چیزی می یابند که تن و بدنشان را خنک کند و نه نوشیدنی می یابند که تشنگی آن ها را رفع نماید.
« إِلَّا حَمِیمًا وَغَسَّاقًا» آنچه می یابند و می نوشند فقط آب جوش و داغی است که چهره هایشان را بریان و روده هایشان را پاره پاره می نماید. و چیزی دیگر که می نوشند خونابه و زردآبه است که از بدن دوزخیان بیرون می آید و بسیار بدبو و بدمزه است.
آن ها سزاوار این عقوبت های خطرناک و زشت گردیده اند چون این عقوبت ها در برابر کارهایی که می کرده اند سزای مناسب آن هاست و خداوند بر آن ها ستم نکرده بلکه خودشان بر خویشتن ستم نموده اند.
بنابراین اعمالشان را که به سبب آن سزاوار این سزا گشته اند، ذکر نمود و فرمود:« إِنَّهُمْ كَانُوا لَا یرْجُونَ حِسَابًا» آنان به زنده شدن پس از مرگ و به این که خداوند مردم را بر کارهای نیک و بد جزا و سزا خواهد داد،ایمان نداشتند. بنابراین برای آخرت خود عمل نکردند.
« وَكَذَّبُوا بِآیاتِنَا كِذَّابًا» و آیات ما را به صورت صریح و روشن تکذیب کردند؛ معجزات نزد آن ها آمد اما آنان با آن مخالفت ورزیدند. « وَكُلَّ شَیءٍ أَحْصَینَاهُ كِتَابًا» و هر چیز کم و یا زیاد و نیک و بدی را در لوح محفوظ ثبت و ضبط نموده ایم. پس گناهکاران گمان نبرند که ما آن ها را در برابر گناهانی عذاب داده ایم که مرتکب آن نشده اند، و گمان نبرند که چیزی از اعمالشان ضایع می گردد و یا به اندازه ذرّه ای فراموش می شود. همان طور که خداوند متعال می فرماید:« وَوٌضِعَ الکِتَبُ فَتَرَی المُجرِمینَ مُشفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یوَیلَتَنَا مَالِ هَذَا الکِتَبِ لَا یُغَادِرُ صَغیِرَةَ وَلَاَ کَبیَرَةَ إِلَّا أَحصَها وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَلَا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَدَا» و نامه اعمال گذارده می شود آن گاه بزهکاران را می بینی که از آنچه در آن است هراس دارند و می گویند:« وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را نگذاشته مگر آن را برشمرده است؟!» و هر آنچه را که کرده اند حاضر می یابند و پروردگارت بر هیچ کسی ستم نمی کند.
« فَذُوقُوا» ای تکذیب کنندگان! بچشید این عذاب دردناک و رسوایی همیشگی را« فَلَن نَّزِیدَكُمْ إِلَّا عَذَابًا» که در حق شما جز عذاب نخواهیم افزود. پس هر وقت و هر لحظه عذابشان بیشتر می گردد و این آیه سخت ترین آیه در بیان شدت عذاب اهل دوزخ است . خداوند ما را از دوزخ در امان دارد.
آیه ی 36-31:
إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا پرهیزگاران را جایی است در امان از هر آسیب ،
حَدَائِقَ وَأَعْنَابًا بستانها و تاکستانها، ،
وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا و دخترانی همسال ، با پستانهای بر آمده ،
وَكَأْسًا دِهَاقًا و جامهای پر
لَّا یسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا نه سخن بیهوده شنوند و نه دروغ
جَزَاء مِّن رَّبِّكَ عَطَاء حِسَابًا و این پاداشی است کافی ، از جانب پروردگارت
وقتی حالت گناهکاران را بیان کرد، سرانجام پرهیزگاران را نیز ذکر نمود و فرمود:« إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفَازًا» بی گمان کسانی که با انجام عبادت الهی و دوری از نافرمانی اش از خشم و ناخشنودی خداوند دوری و پرهیز کرده اند، رستگاری و موفقیت و نجات از جهنم بهره ایشان است.
« حَدَائِقَ وَأَعْنَابًا» باغ هایی که انواع درختان و انواع میوه ها و انواع انگورها را در بردارند. در میان این باغ ها رودها روان است . انگور را به طور خاص بیان کرد چون مهم است و در این باغ ها به کثرت وجود دارد.
آن ها در بهشت آن گونه که دل می خواهد همسرانی دارند، « وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا» دختران نوجوان نارپستان هم سن و سال. معمولا افراد هم سن و سال یکدیگر را دوست می دارند و از هم لذّت می برند. و سنّی که آن ها در آن هستند سی و سه سالگی است که بهترین سن جوانی است.
« وَكَأْسًا دِهَاقًا» و جامی پر از شراب که مایه لّذت نوشندگان است. « لَّا یسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا» یعنی آن ها در بهشت سخن بیهوده و بی فایده ای نمی شنوند. « وَلَا كِذَّابًا» و نه گناهی می شنوند. همانطور که خداوند متعال می فرماید:« لَا یَسمَعُونَ فِیهَا لَغَوَا وَلَا تَأثیِماً؛ إِلَّا قِیَلا سَلَمَاَ سَلَمَاَ» آن چه در آن جا سخن بیهوده و گناهی نمی شنوند. آنچه می شنوند واژه زیبای سلام است.
و خداوند این پاداش بزرگ را از سر فضل و احسان خودش به آنها عطا کرده است. « جَزَاء مِّن رَّبِّكَ عَطَاء حِسَابًا» به سبب اعمالی که خداوند توفیق انجامش را به آن ها داده و آن را سببی برای رسیدن به نعمت های الهی قرار داده است این پاداش بزرگ را دریافته اند.
آیه ی 40-37:
رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَینَهُمَا الرحْمَنِ لَا یمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست آن خدای رحمان ، که کس را به او یارای خطاب نباشد.
یوْمَ یقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا لَّا یتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا روزی که روح و فرشتگان به صف می ایستند ، و کس سخن نمی گوید مگر آنکه خدای رحمان به او رخصت دهد و او سخن به صواب گوید
ذَلِكَ الْیوْمُ الْحَقُّ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآبًا آن روز روزی است آمدنی پس هر که خواهد به سوی پروردگارش بازگردد
إِنَّا أَنذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَرِیبًا یوْمَ ینظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یدَاهُ وَیقُولُ الْكَافِرُ یا لَیتَنِی كُنتُ تُرَابًا ما شما را از عذابی نزدیک می ترسانیم : روزی که آدمی هر چه را پیشاپیش فرستاده است می نگرد و کافر می گوید : ای کاش من خاک می بودم
کسی که این نعمت ها را به آنان بخشیده پروردگارشان است. « رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَینَهُمَا» پروردگار آسمان ها و زمین و آنچه بین آن هاست. کسی که آسمان ها و زمین را آفریده سامان داده است، « الرحْمَنِ» خداوند مهربانی که رحمت او همه چیز را فرا گرفته و او آن ها را پرورش داده و بر آنان رحم نموده ودر حقّشان لطف کرده است تا این نعمت ها را به دست آورند.
سپس عظمت و فرمانروایی بزرگ خداوند را در روز قیامت بیان کرد که همه مردم در آن روز ساکت هستند و سخن نمی گویند.« لَا یمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا» از عظمت خداوند نمی تواند سخنی بگوید، مگر کسی که خدا به او اجازه بدهد و سخن درستی بگوید. پس هیچ کس نمی تواند سخنی بگوید مگر با این دو شرط: یکی این که خداوند به او اجازه سخن گفتن را بدهد، دوم این که سخن درستی بگوید. چون « ذَلِكَ الْیوْمُ الْحَقُّ» آن روز حق است و باطل در آن راه ندارد و دروغ فایده ای نخواهد داشت.
« یوْمَ یقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلَائِكَةُ صَفًّا» آن روزی است که جبرئیل علیه السلام که برترین فرشتگان است و دیگر فرشتگان همه به صف می ایستند و در برابر خداوند فروتن می باشند. « لَّا یتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا» و سخن نمی گویند: مگر کسی که خداوند مهربان به او اجازه دهد و او نیز سخن راست و درست بگوید.
وقتی ترغیب نمود و بیم داد و مژده و هشدار داد و فرمود:« ذَلِكَ الْیوْمُ الْحَقُّ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآبًا» آن روز راستین است، پس هرکس بخواهد بازگشتگاهی نیک به سوی پروردگارش بجوید.
« إِنَّا أَنذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَرِیبًا» به راستی ما شما را از عذابی نزدیک بیم می دهیم. چون آن عذاب نزدیک است و خواهد آمد و هر آنچه که می آید نزدیک است. « یوْمَ ینظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یدَاهُ» در آن روز هرکس آنچه را که برای آن روز پیش فرستاده است نظاره می کند. یعنی به چیزی نگاه می کند که برایش اهمیت دارد و به سویش پناه می برد. پس در این جهان بنگرید که برای جهان آخرت چه چیزی پیش می فرستید.
« یَآَیُّهَا الذَّینَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلَتَنظُر نَفسُ مَّا قَدَّمَت لِغَدِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللهَ خَبِیرِ بِمَا تَعلَمُونَ» ای مومنان! از خدا پروا بدارید، و هرکس بنگرد که برای فردا چه آماده کرده است. و از خدا پروا بدارید، بی گمان خداوند به آنچه می کنید آگاه است . پس اگر در آن روز خیر و خوبی یافت باید خدا را ستایش کند و اگر غیر از آن را یافت جز خودش کسی را ملامت نکند.
بنابراین کافران در روز قیامت از شدّت حسرت و ندامت آرزوی مرگ می کنند. « وَیقُولُ الْكَافِرُ یا لَیتَنِی كُنتُ تُرَابًا » و کافر می گوید: « ای کاش من خاک می بودم!» از خداوند می خواهیم که ما را از کفر و همه بدی ها دور بدارد بی گمان او بخشنده بزرگوار است.
پایان تفسیر سوره نباء

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی

مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com