قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره تغابن

مدنی و 18 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 4-1:
یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ خدا را تسبیح  می  گویند هر چه  در آسمانها، و هر چه  در زمین  است   فرمانروایی  از آن  اوست  و حمد سزاوار اوست  و او بر هر چیزی  تواناست.
هُوَ الَّذِی خَلَقَكُمْ فَمِنكُمْ كَافِرٌ وَمِنكُم مُّؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ اوست  که  شما را بیافرید  بعضی  از شما کافر ، و بعضی  مؤمنند و  کارهایی  را که  می  کنید می  بیند.
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَیهِ الْمَصِیرُ آسمانها و زمین  را به  حق  بیافرید و شما را تصویر کرد و نیکو تصویر کرد  و سرانجام  همه  به  سوی  اوست.
یعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَیعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ هر چه  را در آسمانها و زمین  است  می  داند و به  آنچه  پنهان  می  دارید یا، آشکار می  سازید آگاه  است  ، و خدا به  هر چه  در دلها می  گذرد عالم  است.
در این آیات کریمه شمار زیادی از اوصاف خداوند بزرگ بیان شده است. پس خداوند کمال الوّهیت خویش و گستردگی توانگری اش و نیازمندی همه آفریده ها به او را و این که همه آن چه در آسمان ها و زمین است ستایش پروردگارشان را می گویند بیان کرده و فرموده است: فرمانروایی همه از آن خداوند است و هیچ آفریده ای از گستره فرمانروایی او بیرون نمی رود، پس همه ی ستایش از آن اوست و به خاطر صفت های کمالی که دارد و نیز به خاطر چیزهایی که آفریده و احکامی که مقّرر داشته و نعمت هایی که ارزانی کرده است مورد ستایش است. و قدرت و توانمندیِ او فراگیر است و هیچ  موجودی از گستره توانایی اش بیرون نمی رود و او هر کاری را که بخواهد در انجام آن ناتوان نمی ماند.
خداوند می فرماید او بندگان را آفریده است و برخی از آن ها را مومن و برخی را کافر قرار داده است، پس ایمان آوردن و کفر ورزیدن آن ها طبق تقدیر و قضای الهی است و او  این را از آن ها خواسته است به این صورت که به آن ها قدرت و اراده داده که هر آن چه را از امر و نهی بخواهند  انجام دهند. « وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» و خداوند به آن چه می کنید بیناست.
وقتی آفرینش انسان را که مورد امر و نهی قرار گرفته است بیان کرد آفرینش دیگر مخلوقات را نیز بیان کرد و فرمود:« خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» آسمان ها و زم ین و همه ی آن چه را که در آن هاست آفریده است و آن ها را بسیار خوب آفرینش بخشیده است. « بِالْحَقِّ» با حکمت و با هدف.
« وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ» و شما را شکل و صورت بخشیده است و خوب شما را صورتگری کرده است همان طور که خداوند متعال می فرماید:« لَقَد خَلَقنَا الإِنَسنَ فِی أَحسَنِ تَقوِِیمِ» به راستی که انسان را در بهترین سیما و قوام آفریدیم. پس انسان از همه مخلوقات صورتی بهتر و منظره ای زیباتر دارد.
« وَإِلَیهِ الْمَصِیرُ»  در روز قیامت بازگشت به سوی خداست. آن گاه شما که بنابر کفر و ایمانتان سزا و جزا خواهد داد و از نعمت هایی که به شما ارزانی کرده است خواهد پرسید که آیا سپاس آن را به جای آورده اید یا نه؟ سپس این را بیان کرد که آگاهی او فراگیر است و فرمود: « یعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» پنهان و بیدار را در آسمانها و زمین می داند. « وَیعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» و آن چه را که پنهان می دارید و آن چه را که آشکار می سازید می داند و خداوند به راز دل ها آگاه است. یعنی به اسرار پاکی که در دل هاست و نیت های صالح و خوب و اهداف فاسد و بدی که در دل هاست آگاه است.
پس وقتی که خداوند به راز دل ها آگاه است فرد عاقل و با بصیرت باید در حفظ درون خود از اخلاق زشت بکوشد و تلاش کند درون خود را با اخلاق زیبا مزِین نماید.
آیه ی 6-5:
أَلَمْ یأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِینَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ فَذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ آیا شما را خبر کسانی  که  از این  پیش  کافر شده  بودند نرسیده  است  ?  عقوبت  عملشان  را چشیدند و ایشان  راست  عذابی  دردآور.
ذَلِكَ بِأَنَّهُ كَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَینَاتِ فَقَالُوا أَبَشَرٌ یهْدُونَنَا فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوا وَّاسْتَغْنَى اللَّهُ وَاللَّهُ غَنِی حَمِیدٌ این  به  کیفر آن  بود که  پیامبرانشان  با دلیلهای  روشن  بر آنان  مبعوث   شدند و آنها گفتند : آیا آدمیان  ما را هدایت  می  کنند ? پس  انکار  کردند ورویگردان  گشتند و خدا بی  نیاز است  ، که  توانگر و در خور ستایش   است.
وقتی خداوند برخی از اوصاف کامل و بزرگ خود را بیان کرد که با این صفت ها شناخته می شود و پرستش می گردد و موجب می شوند آدمی در راه جلب او کوشش نماید و از ناخشنودی هایش پرهیز کند، از آن چه امت های گذشته کرده اند خبر داد؛ امت هایی که همواره ملّت های پس از آنان داستان هایشان را بازگو می نمایند. آن ها وقتی پیغمبرانشان به همراه حقّ نزدشان آمدند پیامبران خود را تکذیب کردند و با آن ها به مخالفت برخاستند.
« فَذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ» پس آن ها عقوبت کارشان را در دنیا چشیدند و خداوند آن ها را در همین دنیا خوار گرداند. « وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ» و آنان در سرای آخرت عذاب دردناکی در پیش دارند. بنابراین سبب این عقوبت و عذاب را بیان کرد و فرمود:« ذَلِكَ بِأَنَّهُ كَانَت تَّأْتِیهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَینَاتِ این بدان خاطر بود که پیغمبرانشان آیات روشنی را برایشان آوردند که حق را از باطل جدا می ساخت، اما آنان مشمئز شدند و بر پیامبرانشان تکبر ورزیدند، پس گفتند:« أَبَشَرٌ یهْدُونَنَا» آیا بشری ما را هدایت می کند؟ یعنی آنان هیچ فضلی بر ما ندارند، و چرا خداوند آنان را به این موضوع اختصاص داده است نه ما را؟ همانگونه که در آیه ای دیگر می فرماید:« قَالَت لَهُم رُسُلُهُم إِن نَّحنُ إِلَّا بَشَرُ مِّثلُکُم وَلَکِنَّ اللَّهِ یَمُنُّ عَلَی مَن یَشَآءُ مِن عِبَادِهِ» پیامبرانشان به آنان گفتند ما جز شری همچون شما نیستیم، ولی خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می نهد.
پس آن ها نپذیرفتند که خداوند بر پیغمبرانش منت گذاشته و به آن ها لطف نموده است و آنان را برای هدایت مردم فرستاده است. بنابراین به پرستش درختان و سنگ ها و امثال آن ها گرفتار آمدند. « فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوا» پس آن ها به خدا کفر ورزیده اند و از اطاعت و فرمانبرداری او روی برگرداندند. « وَّاسْتَغْنَى اللَّهُ» و خداوند از آن ها بی نیاز است و به آن ها توجه نمی کند و گمراه شدن آنان کوچکترین زیانی به خداوند نمی رساند. « وَاللَّهُ غَنِی حَمِیدٌ» و خداوند بی نیاز ستوده است؛ بی نیازی مطلق که از همه ی جهات بی نیاز است و در گفته ها و اوصاف خودش ستوده است.
آیه ی 7:
زَعَمَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَن لَّن یبْعَثُوا قُلْ بَلَى وَرَبِّی لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذَلِكَ عَلَى اللَّهِ یسِیرٌ کافران  پنداشتند که  آنها را زنده  نمی  کنند  بگو : آری  ، به  پروردگارم ، سوگند که  شما را زنده  می  کنند تا به  کارهایی  که  کرده  اید آگاه  سازند  و  این  بر خدا آسان  است.
خداوند متعال از عناد کافران و از پندار باطلشان و از این که ناآگاهانه رستاخیز را تکذیب می کنند بدون  این که دانش و هدایت و کتاب روشنگری داشته باشند خبر می دهد . پس خداوند شریف ترین انسان را فرمان داد تا به پروردگارش سوگند بخورد که آن ها پس از مرگشان زنده خواهند شد و در مقابل کارهای زشت و پلیدشان و به خاطر تکذیب حقّ مجازات خواهند شد.
« وَذَلِكَ عَلَى اللَّهِ یسِیرٌ» و این کار برای خدا آسان است گرچه این کار برای انسان و مخلوق دشوار و غیر ممکن است و اگر همه ی مخلوقات نیرو و قدرتشان را جمع نمایند و بخواهند یک فرد مرده را زنده نمایند نخواهند توانست . امّا خداوند متعال هرگاه بخواهد کاری را بکند به آن می گوید: باش و آن می شود. خداوند متعال می فرماید:« وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السمَّوَتِ وَمَن فِی الأَرضِ إِلَّا مَن شَآءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِِیهِ أُخرَی فَإِذَا هُم قِِیَامُ یَنظُرونَ » و در صور دمیده خواهد شد پس هرکس که در آسمان ها و زمین است بیهوش خواهد افتاد، به جز کسی که خدا بخواهد سپس بار دیگر در صور دمیده می شود ناگهان همه زنده می شوند و ایستاده نگاه می کنند.
آیه ی 8:
فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِی أَنزَلْنَا وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ پس  به  خدا و پیامبرش  و این  نور که  نازل  کرده  ایم  ایمان  بیاورید  و  خدا به  کارهایی  که  می  کنید آگاه  است.
وقتی خداوند انکار زنده شدن پس از مرگِ منکران قیامت را بیان کرد و فرمود که این امر باعث شده تا آن ها به خدا و آیات او کافر شوند، به چیزی دستور داد که آدمی را از هلاکت و بدبختی مصون می دارد، و آن عبارت است از ایمان به خدا و رسول و کتابش. و کتاب خود را نور نامید چون نور و روشنایی ضد ظلمت و تاریکی است پس احکام و اخبار و مقّرراتی که خداوند در کتاب خود نازل کرده است انواری هستند که به وسیله آن می توان در ظلمت های جهالت راه را روشن ک رد و در میان شب ظلمانی به وسیله آن نورها پیش رفت.
و کتاب های دیگر به غیر از کتاب خدا که بدانها تمسک جسته می شود علومی هستند که زیانشان بیش تر از سودشان است و شرّ آنها بیش تر از خیرشان است . بلکه خیر و فایده ای در آنها نیست مگر آن چه که با پیام پیامبران موافق و مطابق باشد. و ایمان آوردن به خدا و پیغمبر و کتابش مقتضی تصدیق قطعی و عمل کردن به لوازم آن و اطاعت از اوامر الهی و پرهیز از نواهی است.
« وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» و خداوند به آنچه می کنید آگاه است،  پس شما را طبق اعمال بد و نیکتان مجازات خواهد کرد.
آیه ی 10-9:
یوْمَ یجْمَعُكُمْ لِیوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ یوْمُ التَّغَابُنِ وَمَن یؤْمِن بِاللَّهِ وَیعْمَلْ صَالِحًا یكَفِّرْ عَنْهُ سَیئَاتِهِ وَیدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ روزی  که  همه  شما را در محشر گرد آورد ، آن  روز روز مغبونی  است   و هر  که  به  خدا ایمان  بیاورد و کار شایسته  کند ، گناهانش  را می  ریزد و به   بهشتهایی  که  در آن  نهرها جاری  است  داخل  کند  آنجا جاودانه  خواهند بود  این کامیابی  بزرگی  است.
وَالَّذِینَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآیاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُالنَّارِ خَالِدِینَ فِیهَا وَبِئْسَ الْمَصِیرُ و آنان  که  کفر ورزیدند و آیات  ما را تکذیب  کردند اهل  آتشند  در آن ، جاودانه  اند و جهنم  بد سرانجامی  است.
روز گردهمایی را به یاد آورید که خداوند در آن روز گذشتگان و آیندگان را گرد می آورد و در محلی هولناک می ایستاند و آن ها را از آن چه کرده اند آگاه می سازد. در آن روز تفاوت میان مردم آشکار می شود؛ گروهی به «اعلی علّییّن» و اتاق های بلند و منازل مرتفع که همه شادی ها را در بردارند بالا برده می شوند، و گروهی به «اسفل السافلین» و جای غم و  اندوه و عذاب سخت سقوط می کنند. و این نتیجه ی کارهایی است که برای خود پیش فرستاده اند.
بنابراین فرمود:« ذَلِكَ یوْمُ التَّغَابُنِ» یعنی در این روز تفاوت میان مردم آشکار می شود و مومنان سودمند و فاسقان زیانمند می شوند و مجرمان می دانند که بر چیز درستی نبوده اند و اینان زیانکارانند. پس انگار این سوال پیش می آید که رستگاری، ناکامی، بدبختی، نعمت و عذاب به سبب چه چیزی فراهم می شود؟
بنابراین اسباب آن را بیان کرد و فرمود:« وَمَن یؤْمِن بِاللَّهِ» و هرکس به خداوند  ایمان بیاورد؛ ایمانی کامل که همه آن چه را خداوند بدان فرمان داده است فرا بگیرد. « وَیعْمَلْ صَالِحًا» و کارهای شایسته کند. یعنی واجبات و نوافل را از قبیل به جا آوردن حقوق خدا و حقوق بندگانش را به جای بیاورد. « وَیدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ» او را به باغ های بهشتی داخل می گرداند که رودبارها از زیر کاخ ها و درختان آن روان است.
در این باغ های بهشتی هر آن چه دل ها بخواهند و چشم ها از دین آن لذّت برند و دل ها شیفته آن شوند فراهم است. « خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» در آن جاودانه اند. این است رستگاری بزرگ.
« وَالَّذِینَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآیاتِنَا» و کسانی که بدون هیچ دلیل شرعی و عقلی کفر ورزیدند و آیات ما را تکذیب کردند. بلکه دلایل و معجزات نزد آن ها آمد امّا آن را تکذیب نمودند و با مدلول آن مخالفت ورزیدند. « أُوْلَئِكَ أَصْحَابُالنَّارِ خَالِدِینَ فِیهَا وَبِئْسَ الْمَصِیر» اینان دوزخی اند و در آن جاودانه اند و جهنّم بد جایگاهی است ، چون هر بدبختی و مشقّت و عذابی در آن فراهم است.
آیه ی 13-11:
مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَمَن یؤْمِن بِاللَّهِ یهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ هیچ  مصیبتی  جز به  فرمان  خدا به  کسی  نمی  رسد  و هر که  به  خدا ایمان   بیاورد ، خدا قلبش  را هدایت  می  کند  و خدا به  هر چیزی  داناست.
وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّیتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ خدا را اطاعت  کنید ، و پیامبر را اطاعت  کنید  پس  اگر شما اعراض   کنید ، بر فرستاده  ما وظیفه  ای  جز رسانیدن  پیام  آشکار نیست.
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ خدای  یکتاست  که  هیچ  خدایی  جز او نیست   مؤمنان  البته  بر خدای  یکتا  توکل ، کنند.
خداوند متعال می فرماید:« مَا أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» هیچ مصیبت و بلایی جز به فرمان خدا نمی رسد. این شامل مصیبت های وارده به جان و مال و فرزند و دوستان و امثال آن می شود. پس همه ی آن چه که به بنده برسد به قضا و تقدیر الهی است و از قبل چنین مقدر شده است و خداوند آن را دانسته و قلمش بر آن رفته و مشیّت او نافذ شده است و خداوند آن را دانسته و قلمش بر آن رفته و مشیّت او نافذ شده است و حکمتش چنین چیزی را اقتضا کرده است.
ولی آن چه مهم می باشد این است که آیا بنده وظیفه خود را انجام می دهد یا نه؟ پس اگر وظیفه خود را به هنگام مصیبت انجام داد در دنیا و آخرت مستحق پاداش فراوان است. پس اگر ایمان داشت که این مصیبت و بلا از جانب خداست و بدان راضی شد و تسلیم فرمان الهی گردید خداوند دل او را هدایت می نماید به گونه ای که دلش آرام می گیرد و به هنگام مصیبت ها پریشان نمی شود.
همانگونه که کسی که خداوند دلش را هدایت نکرده باشد به  هنگام مصیبت ها آشفته و پریشان می گردد .  خداوند به کسی که دلش را هدایت نموده به هنگام مصیبت ها پایداری می دهد به گونه ای که به موجبات صبر عمل می نماید و از این طریق در دنیا پاداش می یابد، ضمن اینکه خداوند از این طریق برای او پاداش بزرگی در روز قیامت ذخیره می کند. همان طورکه خداوند متعال فرموده است:« إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّبِرونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِسَابِ» قطعا خداوند به شکیبایان پاداششان را به تمام و کمال و بدون حساب می دهد. و از این معلوم می شود که هرکس به هنگام پیش آمدن مصیبت ها به خداوند باور نداشته باشد به این صورت که تقدیر و قضای الهی را در نظر بیاورد بلکه فقط اسباب را در نظر بگیرد چنین کسی خوار می شود خداوند او را به خودش می سپارد.
و هرگاه بنده به خودش سپرده شود جز داد و فریاد کاری از دست او بر نمی آید، و این سزای بنده در همین دنیا قبل از عذاب آخرت است و این سزا به خاطر کوتاهی او در صبر و شکیبایی ورزیدن است.
« وَمَن یؤْمِن بِاللَّهِ یهْدِ قَلْبَهُ» و هرکس به خدا ایمان بیاورد خداوند دلش را هدایت می کند. این مطالبی بود که پیرامون این آیه به هنگام نزول مصیب بیان شد. امّا آن چه از نظر عموم لفظ به این آیه مربوط می شود این است که خداوند خبر داده است هرکس که به خدا و فرشتگان و کتاب های آسمانی و پیامبران و روز قیامت و قضای خیر و شرّ خدا ایمان آوَرَد و صداقت ایمان خود را با انجام مقتضیان و واجبات ایمان ثابت نماید این بزرگترین سبب برای هدایت بنده در گفتار و کردار و همه حالاتش و در علم و عملش می باشد.
و این بهترین پاداشی است که خداوند به مومنان می بخشد همان طور که خداوند متعال می فرماید او مومنان را در زندگانی دنیا و آخرت ثابت قدم می گرداند و اصل ثبات و پایداری ثبات قلب و شکیبایی بر آن و یقین نمودن آن به هنگام دچار شدن به فتنه و آزمایش است. بنابراین خداوند متعال فرموده است:« یُثَبِتُ اللَّهُ الَّذیِنَ ءَامَنُوا بِالقَولِ الثَّابِتِ فِی الحَیَوةِ الدُّنیَا وَفِی الأَخِرَة» خداوند مومنان را در زندگانی دنیا و آخرت ثابت قدم می گرداند.پس مومنان به خاطر ایمانی که دارند دل هایشان از همه مردم هدایت یافته تر است و به هنگام سختی ها و پریشانی ها از همه مردم استوارتر و پایدارتراست.
« وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ» و با اطاعت از فرامین خدا و پیامبر و پرهیز از آن چه از آن نهی کرده اند از خدا و پیغمبر اطاعت کنید چون  اطاعت از خدا و پیامبر مدار سعادت و نشان رستگاری است. « فَإِن تَوَلَّیتُمْ» پس اگر از اطاعت خدا و پیامبر روی گردان شدید، « فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ » بدانید که بر عهده ی رسول ما تنها پیام رساندن آشکار است. یعنی پیامی را که با آن به سوی شما فرستاده شده است به صورت واضح و روشن به شما می رساند و حجّت بر شما اقامه می گردد. هدایت و راهیاب شدن شما وظیفه او نیست و هیچ چیزی از حساب شما بر عهده او نمی باشد. بلکه این کار بر عهده خداوندی است که دانای پیدا و پنهان می باشد.
« اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ» جز خداوند معبود به حقی نیست و تنها او سزاوار پرستش و الوّهیت می باشد و هر معبودی غیر از او باطل است. « وَعَلَى اللَّهِ فَلْیتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» پس مومنان باید بر خدا توکل کنند و بس. یعنی در هر چیزی که در آن ها می رسد و در هر کاری که می خواهند انجام دهند باید فقط بر خداوند توکل کنند.
چون هیچ کاری جز به توفیق خدا آسان نمی گردد. و این، راهی جز توکل کردن بر خدا ندارد. و  توکل نمودن بر خداوند کامل نمی گردد مگر این که بنده گمان خود را نسبت به پروردگارش نیک بگرداند و به یقین بداند خداوندی که بنده بر او توکل می نماید او را کفایت می کند. و قوت و ضعف توکل بنده برحسب ایمانش است. پس هر اندازه ایمان قوی باشد، توکل نیز محکم و قوی خواهد بود.
آیه ی 15-14:
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ای  کسانی  که  ایمان  آورده  اید ، بعضی  از زنان  و فرزندانتان  دشمن  شما هستند  از آنها حذر کنید  و اگر عفو کنید و چشم  بپوشید و گناهشان   پوشیده  دارید ، خدا آمرزنده  و مهربان  است.
إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ جز این  نیست  که  اموال  و اولاد شما آزمایشی  هستند  و حال  آنکه  مزد  فراوان  نزد خداست.
در این جا خداوند مومنان را برحذر می دارد که مبادا  فریب همسران و  فرزندان را بخورند چون بعضی از همسران و  فرزندان دشمن آدمی هستند. و دشمن کسی است که شرّ و بدی را برای تو می خواهد. بنابراین کسی که چنین است از او برحذر باش. سرشت  انسان چنین است که همسران و فرزندان را دوست می دارد، پس خداوند بندگانش را نصیحت می نماید که مبادا این مصیبت باعث شود بنده از خواسته های نامشروع زنان و فرزندان پیروی نماید، و خداوند بندگانش را تشویق نموده تا از فرامین او  اطاعت کنند و خشنودی وی را بر هر چیزی مقدّم بدارند، آن گاه به آنان پاداش بزرگ خواهد داد.
این پاداش بزرگ مشتمل بر مطالب عالی و دوست داشتنی های گرانبهاست، و آن ها را تشویق نموده که آخرت را بر دنیای فانی و پایان یافتنی ترجیح دهند. و از آن جا که احتمالا نهی از اطاعت از همسران و فرزندان در آن چه که به زیان بنده است ، باعث شکنجه دادن آن ها شود خداوند فرمان داد تا از آن ها چشم پوشی شود و مورد عفو و گذشت قرار بگیرند، چون عفو و گذشت فواید و مصلحت های بی شماری دارد. بنابراین خداوند متعال فرمود:« وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » واگر عفو کنید و ببخشید بدانید که خداوند آمرزگار مهربان است. پس هرکس عفو کند خداوند او را عفو می نماید هرکس درگذرد خداوند از او می گذرد، چون جزا از نوع عمل است، و هرکس با خداوند رفتاری نماید که خداوند آن را دوست می دارد و با بندگان طوری رفتار کند که آن را دوست می دارند و به سود آن هاست، محبّت خداوندی را به دست می آورد و بندگان نیز او را دوست می دارند و کارش درست و  استوار می گردد.
آیه ی 18-16:
فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِیعُوا وَأَنفِقُوا خَیرًا لِّأَنفُسِكُمْ وَمَن یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ تا توانید از خدا بترسید و گوش  فرا دارید و اطاعت  کنید و به  سود خود  از، مالتان  انفاق  کنید  و آنان  که  از حرص  نفس  خویش  در امان  مانده  اند  رستگارند.
إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یضَاعِفْهُ لَكُمْ وَیغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِیمٌ اگر به  خدا قرض  الحسنه  دهید برایتان  دو برابرش  خواهد کرد  و شما را  می  آمرزد که  او شکر پذیرنده  و بردبار است.
عَالِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِیزُ الْحَكِیمُ  دانای  نهان  و آشکار است  ، پیروزمند و حکیم  است.
خداوند به تقوی و پرهیزگاری فرمان می دهد. تقوی یعنی اطاعت از اوامر و پرهیز از نواهی. و خداوند پرهیزگاری را مقّید به توانایی نموده است. پس این آیه دلالت می نماید هر واجبی که بنده توانایی انجام دادن آن را نداشته باشد از او ساقط می گردد، و اگر توانایی برخی از کارها را داشت و در انجام برخی دیگر از کارها ناتوان بود به همان اندازه ای که می تواند آن را انجام دهد، و هرچیزی را که توانایی انجام دادنش را نداشته باشد از ذمه او ساقط می شود .
همانطور که پیامبر(ص) فرمود: « هرگاه شما را به کاری دستور دادم به هر اندازه که می توانید آن را انجام دهید.» و فروع بی شماری تحت این قاعده ی شرعی داخل می شوند. « وَاسْمَعُوا» و اندرزهایی را که خدا به شما می گوید و احکامی را که برایتان مقّرر می دارد بشنوید و آن را یاد بگیرید و از آن اطاعت کنید. « وَأَطِیعُوا» و از خدا و پیغمبرش درهمه کارهایتان اطاعت کنید.
« وَأَنفِقُوا خَیرًا لِّأَنفُسِكُمْ» و نفقات واجب و مستحب را بپردازید. این کار در دنیا و آخرت به نفع شما خواهد بود و هر خیر و خوبی در اطاعت از فرمان های خداوند و پذیرفتن اندرزهای الهی و تسلیم شدن در برابر شریعت اوست. و شرّ و بدی همه در مخالفت با فرامین و شریعت خداوند است.
امّا آفتی که بسیاری از مردم را از انفاق که بدان امر شده اند باز می دارد بخل و آزمندی است که بیش تر مردم بدان خو گرفته اند، چون نفس انسان به مال بخل می ورزد و آن را دوست می دارد و از دست رفتن مال را ناپسند می داند.
« وَمَن یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ» و هرکس که از آزمندی و بخل نفس خودش مصون بماند به این صورت که نفس وی انفاق را برای او زیبا جلوه بدهد، « فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» پس اینانند که رستگارند. چون آن ها به مطلوب دست یافته اند و از امر ناگوار نجات پیدا کرده ا ند. این شامل همه چیزهایی است که بنده بدان امر شده یا از آن نهی گردیده است.
پس اگر نفس او بخیل باشد، از آن چه بدان امر شده پرداخت نخواهد کرد. چنین فردی رستگار نمی شود بلکه دنیا و آخرت را از دست می دهد. و اگر نفس او بخیل نباشد بلکه نفسی آرام و پذیرای شریعت الهی و طالب خشنودی های او باشد چنین کسی به محض این که پی ببرد و بداند که به این کار موظف شده است بلافاصله آن را انجام می  دهد و این گونه رستگار و موفق می شود.
سپس خداوند متعال به انفاق کردن تشویق نمود و فرمود:« إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا» اگر به خداوند قرض الحسنه بدهید، و آن هر چیزی است که در راه حلال خرج شود اگر هدف بنده از آن جلب رضایت خدا باشد و آن را در جای مناسب انفاق کنید، « یضَاعِفْهُ لَكُمْ» خداوند آن نفقه را برای شما ده برابر تا هفتصد برابر و حتی چندین برابر می سازد. « وَیغْفِرْ لَكُمْ» و اضافه بر این که آن را چندین برابر می سازد گناهانتان را نیز می آمرزد ، چون صدقات و کارهای نیک گناهان را می زدایند.
« إِنَّ الحَسَنتِ یُذهِبنَ السَّیَئَاتِ» بی گمان نیکی ها بدی ها را از بین می برند. « وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِیمٌ» و خداوند سپاسگزار و بردبار است. و هرکس نافرمانی وی را بکند او بلافاصله عذاب نمی دهد بلکه مهلتش می دهد ولی او را فراموش نمی کند.
« وَلَو یُوَاخِذُ اللَّهُ النَّاسُ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَیِ ظَهرِها مِن دَابَّةِ وَلَکِن یُوَخِّرُهُم إِلَی أَجَلِ مُّسَمّی» و اگر خداوند مردم را به خاطر کارهایی که کرده اند مواخذه می نمودروی زمین هیچ جنبنده ای را نمی گذاشت ولی آن ها را تا مدّت زمان معینی به تأخیر می اندازد.
« وَاللَّهُ شَكُورٌ» و خداوند سپاسگزار است و عمل ناچیز و اندک را از بنده اش می پذیرد و به پاداش آن به وی مزد فراوانی می دهد. و خداوند از کسی که به خاطر او دشواری ها و مشقّت ها و انواع تکلیف های سنگین را تحمل نماید تقدیر و تشکر می کند و هرکس به خاطر خدا چیزی را رها نماید خداوند بهتر از آن را به او می دهد.
« عَالِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ» او دانای پنهان است.یعنی لشکریانی را که کسی جز او نمی داند و از نگاه بندگان مهربان هستند می داند و مخلوقاتی که بندگان آن ها را مشاهده می کنند، می داند. « الْعَزِیزُ» توانمند است و شکست نمی خورد و بازداشته نمی شود. خداوند بر همه چیره است. « الْحَكِیمُ » و در خلق و امر خودش با حکمت است و هرچیزی را در جای خودش قرار می دهد.
پایان تفسیر سوره تغابن

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com