قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام غسل

موجبات غسل که مشترک بین زن و مرد هستند، عبارتند از: 1- مرگ 2- خروج منی 3- دخول حشفه.
موجبات غسل مختص زنان عبارتند از: 1- حیض 2- نفاس 3- زایمان.
دلیل وجوب غسل میت، اخبار صحیح و اجماع علما در این باره است، و این حکم درباره‌ی مسلمان غیر شهید اجرا می‌شود.
دلیل وجوب غسل بر حایض آیه‌ی
{ فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ } (بقره/222)
«پس در حالت قاعدگی از (هم‌بستری با) زنان کناره‌گیری نمایید».
و حدیث روایت شده توسط امام بخاری رحمه‌الله است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  به فاطمه بنت أبی حبیش رضی‌الله‌عنها فرمودند: «إذا أقبلت الحیضة فدعي الصلاة وإذا أدبرت فاغتسلي عنك الدّم وصلي» «هرگاه عادت ماهیانه‌ات شروع شد، نماز را ترک کن و اگر تمام شد، از آن خون خود را بشوی و نماز بخوان».
نفاس هم به این دلیل که خون جمع شده‌ی حیض است موجب غسل می‌شود و ولادت نیز در واقع خروج منی منعقد شده است.
با استناد به آیه‌ی:
{ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا } (مائده / 6).
«و اگر جنب بودید، خود را بشویید».
جنابت موجب غسل است و عمل نزدیکی با ورود حشفه به فرج زن ـ اگر چه بدون خروج منی هم باشد ـ موجب غسل می‌شود؛ امام مسلم رحمه‌الله از پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  روایت کرده است: «إذا التقی الختانتان فقد وجب الغسل وإنْ لم ینزلْ» «هرگاه ختنه‌گاه‌ها به هم برخورد کردند، غسل واجب می‌شود، اگر چه منی هم خارج نشود».
به دلیل حدیث روایت شده توسط امام مسلم رحمه‌الله که پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  فرموده‌اند: «الماءُ من الماء» «غسل هنگامی واجب می‌شود که منی «از بدن» خارج شود»؛ خروج منی موجب غسل می‌شود[1].
***
قبل از ذکر هر مطلبی لازم است اشاره شود که مقررات جنابت مؤثرترین وسیله در پیش‌گیری از افراط در فعالیت‌های جنسی است. مهم‌ترین خاصیت غسل تأمین سلامت پوست است که با زدودن سلول‌های مرده، چربی زاید، املاح و گرد و غبار صورت می‌گیرد [دیاب و قرقوز؛ 1374؛ ص 129].
پوست پوششی به وسعت دو متر مربع است که تمام سطح بدن را پوشانیده و 2% تنفس بدن را انجام می‌دهد. پوست یک سوم خون جاری بدن را در خود دارد و رنگ آن نشان‌دهنده‌ی سلامت بدن است زیرا رژیم غذایی نامناسب، بدی گوارش و وجود مواد سمی در بدن در رنگ پوست مؤثر است. پوست وظایف زیر را به عهده دارد:
1-    کنترل و ثابت نگاه داشتن دمای بدن.
2-    دفع مواد زاید و سمی از قبیل اوره و املاح.
3-    جلوگیری از تبخیر آب و خروج خون و لنف.
4-    جذب مقداری اکسیژن و دفع دی‌اکسیدکربن.
5-    جلوگیری از ورود میکروب‌ها به عنوان اولین سد دفاعی بدن.
6-    جذب اشعه‌ی ماورای بنفش برای سنتز ویتامین D.
7-    گیرنده‌های حسی لمس، حرارت، برودت، فشار و درد در پوست وجود دارند.
غدد عرقی که در تمام سطح پوست وجود دارند وظیفه‌ی دفع مواد سمی و حفظ تعادل گرمای بدن را به عهده دارند و در هنگام فعالیت، عرق تولید می‌کند؛ به طور طبیعی حجم عرق حدود 100 میلی‌لیتر در روز است [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 1؛ ص 433].
وقتی که عرق به سطح پوست می‌رسد، بی‌بو است ولی فعالیت باکتری‌های موجود در سطح پوست باعث شکسته شدن مولکول‌های چربی موجود در آن شده و آن را به ماده‌ای بدبو تبدیل می‌کند؛ بنابراین استحمام مؤثرترین شیوه برای پاکیزگی و حفظ سلامت پوست است [سالم، مختار؛ 1988؛ ص 331].
فرایند خروج منی از بدن با تعرق شدید همراه بوده و به رخوت و سستی تمام اندام‌ها منتهی می‌شود. به طور کلی اختلالات مقدماتی سلول‌ها و نسوج به صورت مسمومیت‌های بیولوژیکی و میکروبی و اختلالات مقدماتی اعضا و دستگاه‌های بدن به صورت ضعف و سستی و شبه فلجی، بالاخره منجر به یک سلسله عوارض و بیماری‌ها می‌گردد که پیش‌گیری از آن‌ها از عهده‌ی طب جدید هم خارج است.
غسل از جمله شوک‌های خفیفی است که از طریق تحریک سلسله اعصاب خودکار بدن (سمپاتیک[2] و به طور انعکاسی پاراسمپاتیک[3]) منجر به تحریک و تقویت فعالیت عمومی و در نتیجه ازدیاد قدرت حیاتی بدن می‌گردد.
ضعف شدید و رخوت عمومی بدن پس از خروج منی از جمله مواردی است که فقط با شست و شوی بدن رفع می‌شود [صبور اردوبادی، احمد؛ بی‌تاریخ؛ ص 145-140].
اهمیت غسل پس از عادت ماهیانه و نفاس هنگامی مشخص شد که دانشمندان در رشته‌ی بیوشیمی در خصوص محیط سلولی بافت‌های مختلف بدن و تفاوت اسیدی یا قلیایی و درجه‌ی PH آن محیط‌ها مسایلی را کشف کردند؛ بافت‌های بدن برای فعالیت طبیعی خود و جلوگیری از رشد میکروب‌ها و مبارزه با سموم مختلف نیازمند محیط اسیدی یا بازی مناسب و مشخص هستند؛ به عنوان مثال بافت کلیوی نیازمند محیطی با درجه‌ی اسیدی مشخصی است و تغییر PH بافت کلیوی، به محیطی قلیایی باعث رسوب املاح و رشد میکروب‌ها می‌شود.
ترشحات واژن با PH 5/3 تا 4 اسیدی بوده و از رشد میکروب‌ها در آن محیط جلوگیری می‌کند [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 2؛ ص 1494].
در مدت خون‌ریزی عادت ماهیانه و زایمان محیط مهبل قلیایی شده و این تغییر PH محیط مناسبی را برای رشد میکروب‌ها فراهم آورده است؛ بنابراین غسل و شست و شوی مهبل عامل بسیار مهمی در پاک کردن محیط خون‌آلود و قلیایی مهبل بوده و زمینه را برای ترشحات اسیدی و رشد باکتری‌های مفید در آن محیط فراهم می‌‌آورد [سالم، مختار؛ 1995؛ ص 132].
 
کیفیت انجام غسل
در غسل واجب است تمام بدن (مو و پوست) کاملاً شسته شود؛ اگر چه موها پر پشت باشند.
کامل‌ترین نوع غسل، غسلی است که شخص ابتدا آلودگی‌ها و نجاسات را پاک کرده سپس طهارت گرفت و وضو بگیرد؛ سپس تمام چین و چروک بدن اعم از گوش‌ها، زیر بغل، ناف و غیره را شست و شو داده و بیخ موها را به طور کامل بشوید؛ سپس طرف راست و بعد طرف چپ بدن را بشوید.
سنت است که شخص بر روی بدن خود دست کشیده و آن را ماساژ دهد به دلیل این که عده‌ای این عمل را واجب دانسته‌اند. هم‌چنین مستحب است که عمل شست و شو سه بار تکرار شود.
مستحب است که بعد از غسل حیض و نفاس، زنان مقداری مُشک را بر روی پنبه‌ای قرار داده و در میان لب‌های فرج خود قرار دهند.
***
توجه اسلام به زدودن آلودگی‌های مختلفی که در باب نجاست ذکر خواهند شد، از نظر بهداشتی بسیار در خور بررسی و توجه است؛ بنابراین کسی که بر روی بدنش نجاستی قرار دارد و غسل هم بر او، واجب است باید ابتدا نجاست را پاک نموده، سپس غسل کند.
قسمت‌هایی از بدن که پوشیده از مو است، محیط مساعدی برای رشد انواع میکروب‌ها و گونه‌های مختلف شپش (شپش‌های عانه، بدن و مو) است؛ بنابراین شست و شوی تمام قسمت‌های بدن اعم از پوست و مو و به ویژه نقاط دارای چین و چروک در بهداشت فردی تأثیر زیادی دارد.
مالش دادن بدن با دست یا وسایل دیگری مانند لیف در زدودن سطوح چربی و آلودگی‌ها اهمیت زیادی دارد و به تنفس پوستی کمک خواهد کرد.
استفاده از مواد خوش بوی طبیعی از جمله مُشک که پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  در حدیثی آن را پاک‌ترین عطرها نامیده است، در پاک کردن محیط بیرونی فرج و نیز برطرف نمودن بوی بد خون تأثیر زیادی دارد.

زیرنویسها:
[1]- بیان غسل میت و فواید آن در مبحث احکام تجهیز میت ذکر خواهد شد.
[2]- Symphathicus
[3]- Parasymphathicus


به نقل از:

تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)