قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

استنجاء

استنجاء یا پاک نمودن اثرات مدفوع و ادرار با آب یا سنگ و یا هر شی، جامد غیرمحترم و پاکی که بتواند نجاست را برطرف کند، واجب است. استفاده از آب و سنگ یا جامدات مورد تأیید شرع و جمع آن‌ها در طهارت از به کار بردن یکی از آن‌ها بهتر است؛ به دلیل این که سنگ یا ماده‌ی جامد جرم نجاست را برطرف می‌کند و آب هم اثرات باقی‌مانده را می‌زداید. اما به دلیل اصالت آب در طهارت و قدرت شویندگی آن، در صورتی که شخص بخواهد یکی از پاک‌کننده‌ها را به کار ببرد، بهتر است از آب استفاده کند.
شرط استنجا با سنگ و سایر جامدات پاکی که قدرت برطرف کردن نجاست را دارند، این است که نجاست در محل خروج خشک نشده و از آن‌جا به سایر قسمت‌های بدن منتشر نشده باشد؛ در غیر این صورت استنجا فقط باید با آب انجام شود.
در صورت استنجا با آب ابتدا باید آلت تناسلی و سپس مقعد را پاک نمود. ولی هنگام استنجا با سنگ یا جامدات برعکس عمل می‌شود.
استنجا با دست راست هیچ‌گاه جایز نیست، چون امام مسلم رحمه‌الله از سلمان فارس رضی الله عنه روایت می‌کند: «نهانا رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم أن نستنجی بالیمین» «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ما را از انجام عمل استنجا با دست راست نهی فرمودند».
***
با استناد به مطالبی که در باب نجاست مدفوع و ادرار بیان شده است و آلوده بودن آن‌ها به انواع میکروب‌ها می‌توان توجیهی مسلم و علمی در خصوص احکام استنجا بیان کرد.
استفاده از سنگ و جامدات دیگر و یا دستمال توالت‌های امروزی قبل از شست و شوی آلت تناسلی و مخرج با آب، در بهداشت فردی و پیش‌گیری از شیوع بیماری‌های منتقله به وسیله‌ی مدفوع، بسیار مؤثر است؛ زیرا در این شیوه جرم نجاست به وسیله‌ی سنگ و دستمال توالت برطرف شده و آب نیز اثرات مدفوع و ادرار را می‌‌زداید.
اما در صورتی که مدفوع و ادرار از محل خروج خود تجاوز کرده یا خشک شده باشند؛، پاک کردن اثر نجاست جز با استفاده از آب که قدرت پاک‌کنندگی و حلالیت آن در ابتدای مبحث طهارت مورد بحث قرار گرفت، جایز نیست.
نحوه‌ی نشستن در مستراح در انجام عمل دفع و تخلیه‌ی کامل روده‌ها باید به صورت چمباتمه‌ای باشد. این روش به دلایل متعددی از توالت‌های فرنگی ـ به شکل صندلی ـ سالم‌تر و بهداشتی‌تر است [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 97-96].
ابتلا به بیماری سینیوس پیلونیدال[1] در میان افرادی که با آب مخرج خود را می‌شویند و صرفاً از دستمال توالت استفاده نمی‌کنند بسیار نادر است؛ استفاده از دستمال توالت بدون به کار بردن آب یکی از علل خارش مقعد است [پاک‌نژاد، سیدرضا؛ 1349؛ ج 15؛ ص 240].
شستن آلت تناسلی قبل از شستشوی مقعد به خصوص درباره‌ی زنان حکمی بهداشتی و در خود توجه است؛ زیرا دست‌های آلوده به مدفوع به خصوص در دوران قاعدگی اگر در شست و شوی مهبل به کار گرفته شوند، مجرای ادراری و دستگاه تناسلی زن را در معرض انواع آلودگی‌ها قرار می‌دهند [صانعی، صفدر؛ 1349؛ ص 100].
اختصاص دست چپ به انجام عمل طهارت و دست راست به غذا خوردن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های بهداشت اسلامی است. عدم وجود مو و چین و چروک در کف دست به طور خلقی و استحباب ناخن گرفتن احتمال ابتلا به آلودگی‌ها را به کمترین حد ممکن می‌رساند.

آداب استنجاء و دستشویی رفتن
ادب اول: مستحب است که هنگام ورود به دستشویی ابتدا پای چپ و سپس پای راست را درون دستشویی گذاشت و هنگام خروج برعکس عمل کرد؛ به دلیل روایت ترمذی رحمه‌الله از ابوهریره رضی الله عنه از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم که فرموده‌اند: «أنّ من بدأ برجله الیمنی قبل یساره إذا دخل الخلاء ابتلی بالفقر» «هر کسی که پای راستش را قبل از پای چپ درون مستراح بگذارد به فقر مبتلا خواهد شد».
***
برای حکم مذکور می‌توان دو دلیل علمی ذکر کرد: اولاً سنگین‌تر بودن سمت راست بدن نسبت به سمت چپ بدن به دلیل قرار گرفتن کبد در سمت راست به وزن یک و نیم کیلوگرم و ثانیاً وجود قلب در سمت چپ بدن که در صورت ایجاد هر گونه اختلال در کار قلب (مانند سکته‌ی قلبی)، سمت راست بدن به ویژه پای راست زودتر متأثر می‌شود؛ بنابراین اگر به هنگام ورود به مستراح پای چپ جلو قرار گیرد در صورت وقوع هرگونه اختلال ناگهانی در کار قلب یا مغز که منجر به بی‌هوشی و افتادن فرد شود، فرد به بیرون از مستراح به سمت راست می‌افتد. در هنگام خروج نیز برعکس حالت فوق شخص به بیرون از مستراح خواهد افتاد.
ادب دوم: مستحب است که هنگام تخلیه‌ی مدفوع بر سمت چپ بدن فشار آورد بدین صورت که زانوی راست را بالا کشیده و بر انگشتان پای راست تکیه زد. ازرعی رحمه‌الله دلیل این امر را آسانی خروج مدفوع به این طریق می‌داند.
***
قولن نازله که به رکتوم[2] و مقعد ختم می‌شود، در طرف چپ شکم قرار دارد، بنابراین تکیه دادن بر روی سمت چپ بدن باعث وارد شدن فشار بر سیگمویید[3] و حرکت مدفوع به سمت رکتوم شده، هم‌چنین باعث بازتر شدن اسفنکتر[4] (دریچه) بین سیگمویید و رکتوم و نهایتاً خروج آسان‌تر مدفوع می‌شود.
در صورتی که شخص به سمت راست تکیه زند احتمال بازگشت مدفوع به سمت سیگمویید و قولن نازله و ایجاد پیوست مزمن وجود دارد.
تحقیقات نشان می‌دهد که شیوع بواسیرهای داخلی و خارجی در کشورهای غربی ناشی از زور زدن‌های غیرصحیح برای عمل دفع و تخلیه‌ی ناقص مدفوع است [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 62].
ادب سوم: انجام عمل دفع ادرار و مدفوع در راه‌ها، زیر درختان دارای سایه یا ثمر، آب راکد، سوراخ‌های زمین و محل‌های مصاحبت و استراحت مردم، حرام است؛ امام مسلم رحمه‌الله از ابوهریره رضی الله عنه روایت می‌کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «اتّقوا اللعّانین» قالوا: و ما اللعّانان؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم : «الذي یتخلّی في طریق الناس أو في ظلهم» «از دو لعن و نفرین خود را بازدارید. گفتند: آن دو نفرین کدام‌اند؟ آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «کسی که سر راه مردم یا در سایه‌بان (محل استراحت آن‌ها) نجسی می‌کند». از جابر رضی الله عنه نیز روایت شده است: «أنه صلی الله علیه و آله و سلم نهی أنْ یبال في الماء الراکد» «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ادرار کردن در آب راکد نهی فرموده است».
عده‌ای از علما علت تحریم ادرار کردن در سوراخ‌های زمین را وجود حیوانات ضعیفی که احتمال دارد از ادرار آزار ببینند، یا خطر خروج حیواناتی موذی مانند: مار و عقرب ذکر نموده‌اند [الشربینی؛ ج 1؛ ص 41]؛ دلیل این حکم نیز روایت ابوداود رحمه‌الله از عبدالله بن سرجس رضی الله عنه است؛ «نهی رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم أنْ یبال فی الجحر» «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از ادرار کردن در سوراخ‌های زمین نهی فرموده است».
***
با توجه به آلودگی شدید مدفوع و ادرار به انواع میکروب‌ها و تماس مداوم افراد با موارد فوق می‌توان به اهمیت این احکام پی برد؛ اما حکم به تحریم آلوده کردن آب‌های راکد اهمیت بسیار زیادی دارد؛ از آن‌جا که زندگی تمام موجودات به آب بستگی دارد و آب می‌تواند عامل انتقال بیماری‌های زیادی باشد؛ کنترل بهداشت آب یک گام اساسی و اولویتی مهم در تأمین تندرستی است.
آسیب‌های بیولوژیکی ناشی از آلودگی آب‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1- بیماری‌های منتقل شده از آب به علت وجود عوامل عفونی شامل: بیماری‌های منتقله به واسطه‌ی ویروس‌ها، باکتری‌ها، تک‌یاخته‌ها، کرم‌ها و لپتوسپیروز[5].
2- بیماری‌هایی که ناقلین آن‌ها در آب زندگی می‌کنند و شامل سیکلوپس‌ها[6] و حلزون‌ها می‌باشند [اصفهانی و مهرابی توانا؛ 1377؛ ص 42]:
ساختار لانه‌ی خزندگان و حشرات به شکلی است که چندین راه ورود و خروج دارد و بیشتر سوراخ‌های موجود در زمین، ورودی و خروجی لانه‌های این حیوانات هستند؛ بنابراین ادرار کردن در این سوراخ‌ها موجب آزار رساندن به حیوانات مذکور می‌شود و گاهی ممکن است باعث خروج و حمله‌ی خزنده تا حشره شده و شخص توسط آن‌ها صدمه ببیند.

ادب چهارم: انجام عمل استنجا با آب در محل قضای حاجت جایز نیست.
***
ریختن آب بر ادرار و مدفوع در هنگام شست و شوی بدن و ترشح نجاسات به اطراف اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین شخص باید محل دفع و محل شست و شوی خود را به طور جداگانه انتخاب کند، یا برای انجام این اعمال، محل مرتفعی را برگزیند تا ترشحات به لباس و بدنش برخورد نکند.
گرچه این حکم درباره‌ی مستراح‌های جدید صادر نشده است. اما به این مستراح‌ها نیز قابل تعمیم است و لازم است شخص قبل از شست و شوی بدن به دفع نجاست قبل از طهارت با ریختن مقداری آب، مبادرت نماید.

ادب پنجم: صحبت کردن در محل قضای حاجت غیر از موارد ضروری جایز نیست؛ زیرا امام ابوداود رحمه‌الله از ابوسعید خدری رضی الله عنه روایت می‌‌کند که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «لا یخرج الرجلان یضربان الغائط کاشفین عن عورتیهما یتحدثان فإنّ الله تعالی یمقت علی ذلك» «دو نفر از شما اگر به منظور قضای حاجت خارج شده و عورت‌هایشان را ظاهر نمودند، نباید با یکدیگر صحبت کنند زیرا خداوند متعال از این بیزار است».
هم‌چنین توقف زیاد در محل قضای حاجت مکروه است [الشربینی؛ ج 1؛ ص 42].
***
تکلم در واقع کاری ارادی است که حواس را به طرف خود جلب کرده، از تمرکز غیر ارادی و اعتدال فکری می‌کاهد؛ در نتیجه قدرت و حساسیت اعمال غیرارادی و انعکاسی کم می‌شود. تخلیه‌ی روده‌ها و مثانه جزو اعمالی هستند که به طور مشترک با اعمال ارادی و غیرارادی صورت می‌گیرند و چون جنبه‌ی ارادی آن‌ها مقدمه‌ی جنبه‌ی غیرارادی آن‌هاست، در اثر کاهش فعالیت انعکاسی، اعمال تخلیه‌ی روده‌ها و مثانه مانند حالات طبیعی هرگز به مراحل کمال ممکنه‌ی خود نخواهند رسید و پیامدهای منفی ناشی از عدم تخلیه‌ی ناقص این اندام‌ها، زمینه‌ی ابتلا به بیماری‌های مختلف را فراهم می‌سازد [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 161].
هم‌چنین صحبت کردن و به طریق اولی، خوردن و نوشیدن علاوه بر انحراف مقداری از خون مورد استفاده در انجام عمل دفع و کاهش بازدهی کامل آن، باعث می‌شود که شخص در معرض انواع آلودگی‌های فضای مستراح از قبیل گازهای سمی و هاگ باکتری‌ها قرار گیرد.
توقف زیاد در مستراح و فشار شکمی شدید باعث پارگی وریدهای مقعد و ایجاد بواسیر (piles) و فتق می‌شود [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 62].

ادب ششم: ایستاده ادرار کردن مکروه است، زیرا ترمذی رحمه‌الله از حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها روایت می‌کند که فرموده‌اند: «من حدّثکم أنّ النبي صلی الله علیه و آله و سلم کان یبول قائماً فلا تصدّقوه» «هرکسی به شما گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ایستاده ادرار کرده است، سخنش را تصدیق نکنید».
***
عمل ادرار کردن معمولاً به این صورت شروع می‌شود که، ابتدا شخص عضلات شکمی خود را به طور ارادی منقبض می‌کند و در نتیجه‌ی آن فشار ادرار در مثانه افزایش می‌یابد و ادرار به گردن مثانه وارد می‌شود، این عمل باعث تحریک گیرنده‌های کششی می‌شود که رفلکس ادرار کردن را تحریک کرده و هم‌زمان با آن ماهیچه‌ی حلقوی خارجی مجرای ادراری را مهار می‌کند. با انبساط ماهیچه‌ی حلقوی خارجی مجرای ادراری که به صورت ارادی از تخلیه‌ی ادرار جلوگیری می‌کند، ادرار خارج می‌شود. به طور معمول تمام ادرار تخلیه می‌شود و به ندرت بیش از 5 تا 10 میلی‌لیتر در مثانه باقی می‌ماند [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 1؛ ص 605].
در حالت ایستاده ادرار کردن، میزان انقباض ماهیچه‌های شکمی و دیواره‌ی مثانه خیلی کمتر از حالت چمباتمه زدن است، زیرا در حالت چمباتمه با جمع شدن ران‌ها بر روی شکم، فشار داخلی شکم بالا رفته و بر فشار حاصل از انقباض غیر ارادی جداره‌ی مثانه افزوده می‌شود؛ در نتیجه تخلیه‌ی مثانه در حالت ایستاده به صورت کامل انجام نمی‌شود؛ اما در حالت چمباتمه می‌توان گفت که به طور کامل صورت می‌پذیرد [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 125].
تخلیه‌ی کامل مثانه و مجرا از ادرار از بروز بسیاری از بیماری‌های آمیزشی، عفونت‌های ادراری، پروسه‌های سنگ‌سازی و یبوست جلوگیری می‌کند [توکلی بزاز، جواد؛ 1377؛ ص 58].

ادب هفتم: انجام عمل استبرا پس از ادرار کردن مستحب است. این عمل با تنحنح (سرفه‌های عمیق و پی‌درپی)، فشار دادن قسمت‌های بین مقعد و بیضه‌ها و فشار و کشش ملایم آلت تناسلی با دست چپ انجام می‌شود. انجام هر کدام از این امور باعث خروج قطرات مانده‌ی ادرار در مجرای ادراری می‌شود. علت استحباب استبرا، حدیث روایت شده توسط امام مسلم رحمه‌الله است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «تنزّهوا من البول فإنّ عامة عذاب القبر منه» «خود را (به طور کامل) از ادرار پاک کنید زیرا بیشترین عذاب قبر از عدم توجه به این امر است».
***
بهداشت دقیق اسلامی، با منع تخلیه‌ی مثانه به صورت سرپایی، برای نجات بشر از عوارض و بیماری‌های ناشی از تخلیه‌ی ناقص مثانه، نه تنها امر به تخلیه‌ی مثانه به صورت نشسته نموده، بلکه دستور تکمیلی انجام استبرا را صادر کرده‌ است؛ سرفه‌های عمیق، سستی نسوج و عضلات مثانه را برطرف نموده و بر عکس‌العمل‌های عضو در تخلیه‌ی کامل کمک می‌کند [صبور اردوبادی، احمد؛ 1366؛ ص 126].
در مجرای ادراری مرد به علت ساختمان تشریحی مخصوص و داشتن حفرات و فرورفتگی‌های متعدد مقادیری ادرار همواره می‌ماند و چون ادرار در نواحی انتهایی مجرا با باکتری‌های کلیفرم[7] یا بعضی از میکروب‌های دیگر همراه است، زمینه‌ی تکثیر و رشد میکروب‌های مختلف در آن نواحی فراهم خواهد شد؛ بنابراین عمل استبرا نوعی تضمین برای جلوگیری از عفونت‌ها و پاکیزه ماندن لباس و بدن است، بدین معنی که عدم استبرا ممکن است، هنگام فعالیت یا برداشتن اشیای سنگین پس از دفع ادرار به خروج قطرات باقی مانده‌ی آن از مجرای ادراری منجر شده، و لباس و بدن شخص را نجس نماید.


[1]- pilonidal sinus
[2]- rectum
[3]- sigmoid
[4]- sphenctor
[5]- leptospirosis
[6]- cyclops
[7]- coliform bacterias



از کتاب:
تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)