قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

ابو جعفر بن محمد حسن طوسی 
از نمایندگان میانه رو از مفسران جعفری، شیخ قبیله در عصر خویش ابو جعفربن محمد حسن طوسی[1] است و وقتی که صدوق و شریف مرتضی از جمله جعفریه­هایی بودند که نخست به مبارزه با حرکت تقلیل و تشکیک در قرآن کریم پرداختند، طوسی نخستین کسی بود که با روش علمی به مبارزه با این حرکت قیام کرد، آنگاه تفسیر بزرگش «التبیان» را به نگارش درآورد، و بیان کرد که قرآن کریم موجود و در دسترس بدون کم و کاست می­باشد، و بعد اصول و قواعدی را برای تفسیر وضع کرد و آن را در تفسیر خویش تطبیق کرد و در کتاب تبیان 1/4ـ 6 ، می­گوید: بدان که روایت در اخبار اصحاب ما واضح و روشن است که تفسیر قرآن تنها با استفاده از اثر صحیح از پیامبر و ائمه­ای رضی الله عنه که سخن آنها همانند سخن پیامبر حجت است جائز می­باشد، و تاویل به رای جائز نیست، و آنچه در اینجا می­خواهیم بگوییم این است که: درست نیست که در کلام خدا و پیامبرش تضاد و تناقض وجود داشته باشد.
و خداوند می­فرماید: ﴿إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیا لَّعَلَّکم تَعْقِلُونَ﴾[2]، ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِی مبِینٍ﴾[3]، و ﴿وَما أَرْسَلْنَا من رَّسُولٍ إِلاَّ بِلسَانِ قَوْمهِ﴾[4]، و وفیه تبیان «کل شئ»[5]، و ﴿ما فَرَّطْنَا فِی الکتَابِ من شَیءٍ﴾[6] چگونه درست است که قرآن را به عربی واضح، و نازل شده به زبان قومش، و بیانگر برای مردم: توصیف شود و از ظاهر آن چیزی فهم نشود و آیا این غیر از توصیف کردن قرآن به لغز و معمای که به جز بعد از تفسیر و بیان فهم نشود چیز دیگری است ؟ و اما خداوند اقوامی را بر استنباط معانی قرآن در این آیه مدح می­کند ﴿لَعَلِمهُ الَّذِینَ یسْتَنبِطُونَهُ منْهُم﴾.
و قومی را که در معانی قرآنی تدبر و تفکر نمی­کنند در این آیه مورد مزمت خویش قرار می­دهد: :﴿أَفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَم عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾.[7]
و پیامبر فرموده است: دو چیز با ارزش را میان شما جای می­گذارم: قرآن و عترت اهل بیتم، و پیامبر صلی الله علیه و سلم بیان فرموده که قرآن همانند عترت حجت است! حال چگونه چیزی که فهمیده نمی­شود حجت قرار می­گیرد؟ و از پیامبر روایت شده که فرمودند: اگر حدیثی از من به شما رسید، آن را بر قرآن عرضه کنید، و هر آنچه با قرآن موافق بود قبول کنید، و اگر با قرآن مخالف بود آن را به هیچ وجه نپذیرید، و شبیه این نیز از ائمه روایت شده است.
پس چگونه بر قرآنی که چیزی به وسیله­ی آن فهم نمی­شود حدیث را عرضه کنیم؟ و آنچه در اینجا لازم است بگوییم این است که معانی قرآن بر چهار قسم است:
اولا: آنچه خداوند آن را می­داند، و برای هیچ کس جائز نیست که خود را در آن به تلاش و کوشش اندازد، و آن همانند ﴿یسْأَلُونَک عَنِ السَّاعَةِ ایانَ مرْسَاهَا قُلْ إِنَّما عِلْمهَا عِندَ رَبِّی لاَ یجَلِّیهَا لِوَقْتِهَا إِلاَّ هُوَ﴾.[8]
و همانند ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْم السَّاعَةِ﴾[9]
پس کوشش در شناخت آنچه مربوط به خداوند است اشتباه و خطا است.
ثانیاً: آنچه ظاهر آن با معنی مطابق باشد، و هر کس لغت عربی را بداند معنی آن را درک کند همانند:﴿وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّم اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ﴾[10]، و مانند: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[11] و شبیه اینها.
ثالثاً: آنچه مجمل است و از ظاهر او مراد مفصل فهم نمی­شود، مانند: ﴿ وَأَقِیمواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکاةَ﴾[12]و﴿وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ منِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً﴾[13]، ﴿وَآتُواْ حَقَّهُ یوْم حَصَادِهِ﴾[14] و شبیه اینها.
حقیقتاً که تفصیل و توضیح تعداد نمازها و تعداد رکعات نمازها، و تفصیل مناسک حج و شرایط آن، و اندازه حد نصاب در زکات به جز با بیان و روشنگریهای پیامبر صلی الله علیه و سلم و وحی از جانب خداوند متعال روشن نمی­شود پس خود را به زحمت انداختن در این قسم اشتباه و ممنوع است.
رابعاً: اینکه لفظ میان دو معنی یا بیشتر مشترک باشد، و امکان هر دو معنی را داشته باشد. در اینجا درست نیست که یکی را بر دیگری ترجیح بدهیم، زیرا هر کدام از آنها درست است که مراد باشد و خدا می­داند که کدام یک مراد اصلی است.
و اگر لفظی میان دو چیز یا بیشتر مشترک باشد، و دلیلی بر این دلالت می­کرد که تنها یکی از آنها جائز است، درست است که گفته شود؛ مراد همان است.
و بعد از این تقسیم­بندی می­گوییم که باید این اخبار و روایات را قبول کنیم، و نباید در تاویل آیات قرآن از خود جلوگیری بکنیم.
و در جای دیگری می­گوید: کسی که می­خواهد قرآن را تاویل کند باید به سبب نزول آن برگردد و سبب نزول آیه را باید مراعات کند و با آرزو و نظریات خویش آن را معنی نکند.[15]
 
فرق او با جمهور:
این همان است که شیخ طوسی بیان کرده، که تنها در قسمت چهارم با جمهور اختلاف وجود دارد، زیرا آنچه برای پیامبر قرار داده به ائمه نیز نسبت داده است و این چیز غریبی نیست، زیرا با عقیده­ی امامیه­ها هماهنگ می­شود و همچنین در تفسیر هیچ گونه نقشی به اصحاب نداده است، در حالی که آنها تفسیر را مستقیما از پیامبر گرفته­اند.


[1]. طوسی در سال 385 هجری متولد شد و به عراق هجرت کرد و در بغداد اقامت کرد، بعد به کوفه و نجف کوچ کرد، نخست به مذهب شافعی گرایش داشت، بعد کلام و اصول را از شیخ مفید فرد نخست امامیه دریافت کرد و دارای کتابهای زیادی است و در سال 460 وفات کرد. هدیه العارفین 2/72 ، معجم المومنین 9/202.
[2]. زخرف 30
[3]. شعراء: 195
[4]. ابراهیم: 4
[5]. نحل: 89؛ این آیه بدین صورت است: { وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ }
[6]. انعام: 38
[7]. نساء: 83
[8]. اعراف: 187
[9].لقمان: 34
[10]. انعام: 151
[11]. اول سوره اخلاص
[12]. بقره: 43
[13]. آل عمران: 97
[14]. انعام: 141
[15]. التبیان 9/325ـ 326.

 پژوهشی پیرامون اصول و فروع شیعه دوازده امامی(2)، (مبحث تفسیر)، تألیف: دکتر علی سالوس
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
IslamWebPedia.Com