قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

اساسی‌ترین برنامه‌ها و شیوه‌های جنگی ابوبکر صدیق رضی الله عنه  :

بازنگاهی به فتوحات دوران ابوبکر صدیق رضی الله عنه  این امکان را فراهم می‌آورد تا اساسی‌ترین برنامه‌های جنگی این خلیفه‌ی بزرگوار و چگونگی کاربری اسباب و زمینه‌ها از سوی وی، به عنوان یک سنت الهی نمایان گشته و از چند و چون عوامل نزول نصرت و پیروزی مسلمانان در جریان فتوحات خلیفه‌ی اول آگاهی یابیم. برخی از این برنامه‌ها عبارتند از:
 
1ـ پرهیز از شتاب‌زدگی در ورود به قلمرو دشمن:
ابوبکر صدیق رضی الله عنه  به شدت مسلمانان را از ورود پرشتاب و نسنجیده به قلمرو دشمن پیش از فتح کامل برحذر می‌داشت که این امر، در جریان فتح عراق و شام کاملاً واضح می‌باشد. ابوبکر صدیق رضی الله عنه  در جریان فتح عراق به خالد و عیاض دستور داد تا به‌طور جداگانه از شمال و جنوب وارد عراق شوند. در فرمان ابوبکر رضی الله عنه  به این دو فرمانده آمده بود: «زمانی که در حیره گرد هم آمدید، هر یک از شما که زودتر به حیره رسیده بود، امیر آن یکی است. در حیره که با هم شدید و دیده‌بان‌های پارسیان را در هم شکستید و مطمئن شدید که مسلمانان از پشت سرشان غافل‌گیر نمی‌شوند، یکی از شما در حیره برای پشتیبانی از همکارش و دیگر مسلمانان بماند و دیگری، بر شهرهایی که دشمنان خدا و دشمنان خودتان از پارسیان در آن، قدرت و جا گرفته‌اند، شبیخون بزند. با آن‌ها بجنگید تا آن‌چه را که در دست دارند، فراچنگ آورید و از خدای متعال بترسید و از او یاری بخواهید. آخرت را بر دنیا ترجیح دهید تا هر دو، نصیبتان گردد و دنیا را بر آخرت مقدم نشمارید که هم دنیا و هم آخرت را از دست می‌دهید. از طریق دوری از گناهان و شتاب در توبه ، از نواهی خداوند، باز ایید و از پافشاری بر گناه و به تأخیر انداختن توبه جداً بپرهیزید.»[1]
این نامه‌ی پرمحتوای ابوبکر صدیق رضی الله عنه  نشان‌دهنده‌ی اندیشه‌ی والای وی و باریک‌بینیش در راهنمایی فرماندهان لشکری است و البته توفیق الهی بر این توانمندی ابوبکر رضی الله عنه  مقدم می‌باشد. برنامه‌ی جنگی ابوبکر صدیق رضی الله عنه  در کمال تناسب و سازگاری با مصالح قشون اسلامی در جریان عملیاتی کردن این رهنمود قرار داشت و به قدری پخته و کامل بود که جنگاورانی چون خالد رضی الله عنه  به ژرف‌اندیشی نظامی ابوبکر رضی الله عنه  گواهی داده‌اند. چنان‌چه خالد رضی الله عنه  در جریان انجام مأموریتش که در ادامه‌ی کار عیاض رضی الله عنه  در فتح شمال عراق بود، به کربلاء رسید و مسلمانان از انبوه مگس‌های پرآزار آن‌جا به ستوه آمدند. خالد رضی الله عنه  به عبدالله بن وثم فرمود: «صبر کن که من، می‌خواهم قلعه‌هایی را که عیاض رضی الله عنه  مأمور فتح آن شده، از نیروها و دیده‌بان‌های دشمن خالی کنم تا مسلمانان در آن مستقر شوند و قشون اسلامی از این ناحیه در امان باشند و عرب‌ها با اطمینان خاطر و بدون آشفتگی به نزد ما بیایند که این، فرمان خلیفه است و نظرش، با توانایی و کارایی تمام امت برابری می‌کند.»[2] مثنی بن حارثه رضی الله عنه  نیز در جریان فتح عراق بر اساس همین رهنمود، انجام وظیفه می‌کرد که فرمانده‌ی کل دستور داده بود: «با ایرانی‌ها در نزدیک‌ترین نقطه‌ی مرزیشان با سرزمین عرب‌ها بجنگید و در نقاط مرکزی و اندرونی خاکشان وارد جنگ نشوید که اگر خدای متعال، مسلمانان را پیروز کرد از پشت سر ایمن هستند و اگر نتیجه عکس این بود، باز هم در بازگشت مشکلی ندارند که راهشان را خوب می‌شناسند و در خاکشان بی‌باک‌ترند تا این‌که خدای متعال، آن‌ها را در یورشی دوباره موفق کند.»[3] در فتح شام نیز بیابانی که پشت سر مسلمانان بود، آنان را از پشت سر در امان قرار می‌داد. البته باز هم مسلمانان هرگونه‌ زمینه‌ای را که به دشمن امید می‌داد تا مسلمانان را از پشت غافل‌گیر کنند، برچیدند و با بستن همه‌ی شکاف‌هایی که از آن احتمال حمله‌ی دشمن می‌رفت، به فتح شهرها پرداختند و توجه ویژه‌ای به رعایت این اصل جنگی نمودند.[4]
 
2ـ بسیج و فراخوان عمومی برای جهاد در راه خدا:
ابوبکر صدیق رضی الله عنه  پس از آن‌که به خلافت رسید، فراخوان یا بسیج عمومی را یکی از اصلی‌ترین ابزار آمادگی نظامی حکومت اسلامی قرار داد و مسلمانان را برای رویارویی با جریان ارتداد و همین طور حضور در حرکت فتوحات به خدمت فراخواند که از آن جمله می‌توان به نامه‌ای اشاره کرد که به یمنی‌ها نوشت و آنان را به خروج در راه خدا فرا خواند.[5]
 
3ـ تشکیل نیروهای امداد و پشتیبانی:
زمانی که جبهه‌ی شرق، شدید شد و خالد و مثنی احساس کردند که نیروهایشان برای انجام مأموریتشان کافی نیستند و به نیروی انسانی بیش‌تری نیاز دارند، به ابوبکر صدیق رضی الله عنه  نامه نوشتند و از وی درخواست نیروی کمکی کردند. ابوبکر صدیق رضی الله عنه  در پاسخشان چنین نوشت: «کسانی را به همراهی لشکر اسلام فرابخوانید که پس از رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  بر اسلام ثبات ورزیده‌ و با مرتدها جنگیده‌اند؛ هیچ یک از کسانی را که پیشینه‌ی ارتداد دارند، برای جهاد با خود همراه نکنید تا بعداً ببینم چه می‌شود.»[6] ابوبکر رضی الله عنه  تا واپسین لحظات حیاتش از گسیل نیروهای کمکی و پشتیبانی به جبهه‌های عراق و شام دریغ نکرد.
 
4ـ هدفمند کردن جنگ:
هدف مشخصی در جریان فتوحات اسلامی، فراروی مجاهدان بود تا عملیات هدفمند جهادی، کوششی همگانی در راستای دست‌یابی به مقصود ایجاد کند. ابوبکر صدیق رضی الله عنه  بر همین اساس، برنامه‌اش را بر این مبنا قرار داد که هر رزمنده‌ای بداند که هدف نهایی مسلمانان از فتوحات، گسترش اسلام و رساندن آن به تمام ملت‌ها از طریق نابودی حکام و سرکشانی است که مردمشان را از این خیر عمومی و فراگیر محروم می‌کنند. فرماندهان مسلمان، پیش از آغاز جنگ سه انتخاب فراروی دشمن قرار می‌دادند که عبارتند از: *پذیرش اسلام؛ *پرداخت جزیه *و یا جنگ.[7]
 
5 ـ اولویت‌بندی و سنجیدگی در عملیات نظامی:
ابوبکر صدیق رضی الله عنه  شخصاً عملیات سرکوبی مرتدها را در ابتدا عهده‌دار شد و سپس سپاهیانی برای این امر فراهم آورد و در عین حال از سایر صحنه‌های نبرد نیز غفلت نکرد و اسامه رضی الله عنه  را برابر فرمان رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  به شام گسیل نمود. ابوبکر رضی الله عنه  در سال نخست خلافتش، فعالیت جهادی را در سرکوبی مرتدها متمرکز کرد و پس از یک‌سان سازی شبه‌جزیره و برقراری امنیت، دو جبهه‌ی عراق و شام را فعال کرد و چون جبهه‌ی شام به نیروی کمکی و پشتیبانی نیاز پیدا کرد، خالد رضی الله عنه  را از عراق به شام فرستاد و مثنی رضی الله عنه  را در عراق گذاشت و بدین ترتیب به حسب شرایط، جهاد برون‌مرزی را در شام فعال‌تر نمود.
 
6ـ عملکرد فرماندهان، سنجه‌ی عزل و نصب:
ابوبکر صدیق رضی الله عنه  پس از فراخوان مردم برای خروج در راه خدا به قصد جنگ با رومیان، خالد بن سعید رضی الله عنه  را به تبوک فرستاد تا در آن‌جا که مرکز پیشروی بود، سپاهیانی فراهم آورد و به عنوان نیروی پشتیبانی انجام وظیفه نماید و چون خالد بن سعید رضی الله عنه  به خوبی از عهده‌ی مأموریتش بر نیامد، ابوبکر صدیق رضی الله عنه  عزلش نمود و عکرمه بن ابوجهل را به جای او به مقام فرماندهی منصوب کرد.[8]
 
7ـ ایجاد تحول در شیوه‌های عملیاتی بر اساس شرایط:
زمانی که ابوبکر صدیق رضی الله عنه  از پیشروی رومی‌ها و پیوستن مردم دمشق به آن‌ها اطلاع یافت، در فرمانی به ابوعبیده رضی الله عنه  نوشت: «سوارانت را در روستاها پراکنده کن و با قطع رسیدن خواربار و خوراکی‌ به دشمن، آن‌ها را در تنگنا قرار بده و از محاصره‌ی شهرها خودداری کن تا این‌که فرمان بعدی من، به تو برسد. پس اگر به جنگ با تو برخاستند، با آنان بجنگ و برای پیروزی بر دشمن، از خدا مدد بخواه و من، نیز آن‌گونه که برای آنان نیروی کمکی می‌اید، برایت نیروی کمکی می‌فرستم.»[9]
 
8 ـ بی‌نقص بودن خطوط ارتباطی خلیفه با فرماندهان لشکری:
خطوط ارتباطی ابوبکر صدیق رضی الله عنه  با فرماندهان قشون اسلامی به‌گونه‌ای منظم و بی‌نقص بود که گزارش‌های فرماندهان، در سلامت و امنیت کامل به خلیفه می‌رسید و پاسخ خلیفه نیز مخفیانه و بدور از دسترسی دشمن به آن و در سریع‌ترین وقت ممکن، در اختیار فرماندهان قرار می‌گرفت و مجالی به دشمن نمی‌داد که مسلمانان را غافل‌گیر کنند و بدین ترتیب مکاتبات خلیفه و فرماندهان، در سلامت و ظرافت بی‌نظیری به انجام می‌رسید و همین، یکی از عوامل شکست دشمن در جریان فتوحات اسلامی بود.[10]
 
9ـ فراست و تیزبینی خلیفه:
برنامه‌های عملیاتی فتوحات از همان نخست، برخاسته از فراست و هشیاری ابوبکر صدیق رضی الله عنه  و اندیشه‌ی استوار وی بود که می‌‌توان آن را پیامد همراهی ابوبکر رضی الله عنه  با رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  دانست که همواره از آموزه‌ها و رهنمودهای آن حضرت صلی الله علیه و سلم  بهره گرفت و دانستنی‌های زیادی کسب کرد و به همین سبب نیز توانست پس از رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  در مقام خلافت، به بهترین نحو و با بصیرت تمام، انجام مسؤولیت نماید و به لشکریان اسلام، نصایح ارزنده‌ای ارائه کند و در مناسب‌ترین زمان‌ها که مجاهدان، در تنگنا قرار می‌گرفتند، برایشان نیروی کمکی بفرستد و از طریق جزم‌اندیشی و اراده‌ی استوار، یاری‌گرشان باشد.[11]


[1] تاريخ طبري (4/188،189)
[2] تاريخ طبري (4/189)
[3] الإصابة (5/568) شماره‌ي7736؛ تاريخ الدعوة إلي الإسلام، ص331
[4] تاريخ الدعوة إلي الإسلام، ص331
[5] تاريخ الدعوة إلي الإسلام، ص332
[6] تاريخ طبري (4/163)
[7] تاريخ الدعوة الي الاسلام، ص332
[8] تاريخ الدعوة الي الاسلام، ص334
[9] نگاه كنيد به: العمليات التعرضية و الدفاعية عند المسلمين، ص148
[10] تاريخ الدعوة إلي الإسلام، ص334
[11] تاريخ الدعوة الي الاسلام، ص336



به نقل از کتاب: ابوبکر صدیق(تحلیل وقایع زندگی خلیفه اول)، مؤلف :دکتر علی محمد صلابی، مترجم : محمد ابراهیم کیانی