قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

ذکر ابوبکر صدّیق رضی الله عنه در تاریخ محمّد بن جریر طبری (225،224 -310 هـ ق)

ابوجعفر محمّد بن جریر بن کثیر بن غالب، تاریخ نگار و مفسّر و فقیه و محدّث ایرانی قرن سوم هجری یکی از نوابغ روزگار و جهان اسلام است که به علّت وسعت نظر و دانش و آگاهی زیاد مرتبۀ والایی دارد. طبری دارای تألیفاتی است مانند: «کتاب الذیل والمذیل»، «کتابُ تفسیر القرآن ومعانیه» و «کتاب التاریخ».
دو اثر از تألیفهای محمُد بن جریر طبری در میان آثار او اعتبار و ارزشی به تمام دارد: تفسیر قرآن او، و تاریخ او.
تاریخ طبری از معتبرترین و نامدارترین تاریخهای عمومی جهان و اسلام است که از جهت جامعیّت و درستی و اتقان همواره مورد نقل و استناد و استفاده و اقتباس تاریخ نگاران و دانشمندان بوده است([1]).
اصل تاریخ طبری به نام «تاریخ الأُمَمِ والملوک» بوده که ابوعلی محمّد بن محمّد بلعمی به دستور امیر منصور بن نوح سامانی آن را از عربی به زبان فارسی برگردانده است.
در این کتاب به تفصیل در باره خلفای راشدین سخن گفته شده است و نوشته‎ها و مطالب آن از قدیمی‎ترین و مستندترین اسناد تاریخ اسلام می‎باشد:
1- سفر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کودکی به شام
هنگامیکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کودکی با عمویش ابوطالب به شام رفت و بُحَیرای راهب به ابوطالب گفت: آگاه باش یا اباطالب که این بهترین همه خلق است به روی زمین، برو او پیامبر خدای است»([2]). در آن هنگام ابوبکر صدّیق نیز همراه آنان بود. «و نخستین سفر او آن بود، و ابوبکر صدّیق با ایشان ببود اندر آن راه»([3]).
بعید به نظر نمی‌رسد که ابوبکر از جریان بُحیرا آگاه شده باشد و همین آگاهی، در ایمان آوردنش به پیامبر سهم بسزائی دارد.
2- اسلام ابوبکر صدّیق رضی الله عنه
طبری در بارۀ اسلام آوردن ابوبکر رضی الله عنه شرح کاملی داده است که پیش از رسالت، پیامبر با ابوبکر دوست بود و هنگامیکه ابوبکر در خانه کعبه می‎نشست محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و گروهی از مردم پیش او می‌آمدند و از او می‌خواستند که آنان را راهنمایی کند. روزی به محمّد صلی الله علیه و آله و سلم می‌گوید: چرا بتها را پرستش نمی‌کنی؟ آن انسان والا پاسخ می‎دهد که؛ بتهایی را که با دست خود می‌سازیم چگونه بپرستیم، این سخن در ابوبکر بسیار تأثیر گذاشت و او را به فکر کردن وادار نمود و زمانیکه جبرئیل امین در غار حراء آیات مبارک سوره عَلَق([4]) را بر حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم وحی کرد و خدیجه و علی به اسلام گرویدند، پیغمبر تصمیم گرفت که ابوبکر را به اسلام دعوت کند:
«پس پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم از خانه بیرون آمد که به خانۀ ابوبکر رود، و ابوبکر از در بیرون آمد که به خانه پیامبر آید. و هردو به راه اندر هم رسیدند و یکدیگر را بپرسیدند. پیغامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: من به خانۀ تو می‌آمدم به سگالشی([5]).
ابوبکر گفت: من نیز بر این عزم بیرون آمدم که به خانه تو آیم. پیغمبر گفت: تو به چه کار همی آمدی؟ ابوبکر آن حال بگفت. پیغامبر گفت: یک فریشته دِی([6]) به نزدیک من آمد و مرا از خدای عزّ وجلّ پیغام آورد و گفت: مردمان را به خدای خوان تا بگروند و مرا به خدایی پرستند و به پیغمبری تو مُقّر آیند. و این بت پرستیدن دست باز دارند و من آمدم تا با تو مشورت کنم تا که را خوانم و این سخن با که گویم؟ ابوبکر گفت: نخست مرا خوان که من دوش بدین تدبیر اندر بودم، و امروز پیش تو بدین کار همی آمدم، و مرا با تو جز این سخن نیست، پیغمبر شاد شد و هم آنجا دین بر او عرضه کرد، و ابوبکر بگروید. و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مسلمانی هیچکس آن شادی نکرد که به مسلمانی ابوبکر.
ابوعُبَیده در کتاب «غریب الحدیث» از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که گفت: هیچکس را اسلام بر وی عرضه نکردم إلا که در آن اندیشه‎ای کرد مگر ابوبکر که وی بی اندیشه مسلمان شد به رغبت»([7]).
به گفته طبری، عثمان بن عفّان، عبدالرحمن بن عوف، زیَبر عَوّام، طلحة بن عُبیدالله و سعد بن ابی وقّاص رضی الله عنه به دعوت ابوبکر مسلمان شدند([8]).

3-آوردن اسیران بدر
در غزوه بدر الکُبری که اسیران مشرکان را به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آوردند پیامبر، در باره آنان و غنائم جنگی با اصحاب مشورت کرد. عمربن‎خطّاب رضی الله عنه گفت: یا رسول‎الله! نظر من این‎است که، اسیرها را بکشیم؛ حمزه، عبّاس، و علی عقیل را بکشد تا دیگران آنان را نکشند و کینه و اختلاف پیش نیاید. عبّاس (عموی پیامبر) که اسیر بود به عمر گفت: «یا عُمَر! قَطَعْتَ الرََّحِمَ قَطَعَ اللهُ رَحِمَکَ» ای عمر، قطع رحم کردی خداوند ترا قطع رحم کند، و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، آن تدبیر را نپسندید. و عبدالله بن رواحه از مبارزان انصار گفت: «یا رسول‎الله، غنائم و اسیران را در آتش بسوزانید تا از آنها اثری نماند». پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این نظر را نپذیرفت. و گفت: «چه تدبیر می‎کنید؟» ابوبکر گفت: «یا رسولَ‎الله، اینان عموها و عموزادگان و خویشان تو و ما هستند و خداوند ما را بر ایشان پیروز کرد؛ باید به آنان رحم کنیم و چون دارا و ثروتمند هستند آنها را مال و نقدینه‎ای عوض کنیم هم آزاد می‎شوند و هم مشکل مالی ما مسلمانان حلّ خواهد شد»، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این تدبیر را پسندید و تبسّم کرد و گفت:
«یا ابوبکر، مَثَل عُمَر چنان است که مثل جبرئیل علیه السلام ، هرکجا عقوبت و بلا بُوَد از خدای تعالی حق تعالی او را فرستد، چنانکه قوم لوط و قوم فرعون، و مَثَل تو از فرشتگان چون میکائیل است که هرکجا خدای تعالی رحمت خواهد، او را فرستد. باران او آورد، و رحمت بر قوم یونس او آورد و عذاب بگردانید و یونس را از شکم ماهی بیرون آورد... .
پس پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: هر دو نیک گفتند. اکنون صبر کنیم تا خدای تعالی چه فرماید: پس خدای تعالی هم در آن مجلس آیت فرستاد. قولهُ تعالی { مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (٦٧)} (الأنفال: 67)([9]).
«هيچ پيامبرى را نرسد كه اسيرانى داشته باشد تا آنكه در زمين كشتار بسيار كند، [شما] متاع دنيا را مى‏خواهيد. و خداوند [مصلحت‏] آخرت را مى‏خواهد. و خداوند پيروزمند فرزانه است».

4-اقامه نماز به امامت ابوبکر هنگام مرض الموت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم
پیامبر بزرگوار به هنگام بیماری (مرض الموت) به ابوبکر می‌گوید که: به مسجد رود و برای مسلمانان نماز بخواند و به نیابت او امامت کند «چون هنگام نماز بود عایشه رضی الله عنها را گفت: مردمان گرد آمدند و مرا همی چشم دارند که نماز کنم، و من نتوانم همی شدن. بوبکر را بفرمای تا مردمان را نماز کند. عایشه رضی الله عنها گفت: ای پیغمبر خدای، بوبکر مردی تنگ دل است و چون بر جای تو بیستد خویشتن نتواند داشتن، و گریستن آیدش، کس دیگر را فرمای. پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم سه بار این بگفت که: بوبکر را بفرمای تا مردمان را نماز کند. و عایشه رضی الله عنها هر باری همچنین بگفتی تا آنگه که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم چنین گفت که: شما بودید که برادرم را؛ یوسف، از راه بخواستید بردن. بفرمای تا نماز کند. بوبکر را بفرمود، و هر پنج نماز بوبکر کردی»([10]).

5- خطبۀ ابوبکر به هنگام خلافت
«من این کار بدان پذیرفتم خواستم که خلاف و داوری و خون ریختن و شمشیر زخم نَبُود. و من امروز یکی از شما ام، و از من گاه صواب آید و گاه خطا، چون صواب آید؛ خدای را شکر کنید، و چون خطا کنم؛ مرا راه نمایید و دست گیرید و از آن خطا آگاه کنید. و تا من به طاعت خدای در باشم مرا طاعت دارید. و چون از او روی بتابم مرا طاعت مدارید. و شما از بیعت من بحل اید. و اکنون بروید و کار پیغمبر گیرید که او مرده است تا حقّ او بگزاریم به شستن و نماز کردن و به گور کردن. و بوبکر از منبر فرود آمد و به خانه پیغمبر شد تا او را بشوید و به گور کند با جمعی از یاران»([11]).

6- خطبۀ ابوبکر در برابر جیش اُسامه
خطبۀ ابوبکر در برابر جیش اُسامه بن زید برای نبرد با روم نمایانگر روح آزاد منشی و عدالت و بلند نظری و سعۀ صدر ابوبکر و مسلمانان صدر اوّل اسلام است.
«ای مردمان، نخستین چیزی که شما را وصیّت می‎کنم آن است که، فرمان برید آن را که بر شما امیر است و خیانت مکنید و از غنیمت مدزدید و چون ظفر بیابید زن و کودک خرد را مکشید و ویرانی مکنید و درخت برومند مبرید، و چهارپایان را مکشید مگر آنکه بخرید. و به شام اندر راهبانان‎اند ترسا([12]) آنکه ایشان به صومعه اندر‎اند و آنجا اندر همی ترسایی کنند از خلق بریده، و با خلق حرب نکنند و کس را نیازارند، ایشان را میازارید و کس را از ایشان مکشید». چون بوبکر وصیّت تمام کرد اُسامه گفت: «ای خلیفۀ رسول خدای، عمر بن الخطّاب را بفرمای تا با ما برود تا مرا از او یاری بُوَد. بوبکر بفرمودش تا زیر عَلَم او برفت و با به لشکر شد»([13]).
در جریان اسامه چند نکتۀ مهم جلوه‎گر است که برای همۀ زمامداران و فرمانروایان درس بزرگی می‌باشد؛
اوّل: با وجود اینکه اسامه جوان کم سن و سالی است عُمَر حاضر می‎شود که در رکاب او بجنگد و فرماندهیش را بپذیرد.
دوم: در خطبۀ خلیفه، آزادی نسبت به عقاید دینی و احترام رهبانان مسیحی کاملاً نمایان است. و روح متعالی خلیفه، سربازان مسلمان را از کشتن غیر نظامیان و خردسالان حتی حیوانات باز می دارد.
سوم: اسلام از غارت و پایمال کردن حقوق مردم و بریدن و سوختن درختان و مزارع بیزار است.

7- وصیّت ابوبکر به هنگام مرگ
«و اندر این مدّت خلیفتی هشت هزار درهم هزینه کرده بود از بیت المال. چون بمرد، وصیّت کرد که هرچه از من بماند همه به بیت المال باز برید تا بستر که بر آن خفته‎ام، چون بمرد، همه به بیت المال باز بردند تا چادر که بر او افگنده بود. چون بمرد از او سه پسر و سه زن و سه دختر بماند. و چون عمر رضی الله عنه بنشست هیچکس را از ایشان چیز نداد»([14]).
و بوبکر وصیّت کرده بود که مرا زن من بشوید (اسماء بنت عُمَیس)، و پسرم عبدالرحمن آب بر من بریزد، بجز این دو تن نخواهم که مرا کس بیند، و فرمود که: مرا یکی ازار و یکی ردای کهنه کفن کنید از بهر جامه نو زندگان را باید که اندر او عبادت کنند. و کفن مرده را از بهر خاک باید، اگر کهنه باشد شاید...».

زیرنویسها:

[1]- تاریخ نامه طبری از کهن ترین متون فارسی (بخش چاپ ناشده) گردانیده منسوب به بلعمی به تصحیح و تحشیه محمّد روشن مجلد اول، چاپ اول چاپ سوم نشر البرز- ص 10.
[2]- منبع مذکور/21،20.
[3]- منبع مذکور/21،20.
[4]-{ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ (١)خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (٢)اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأكْرَمُ (٣)...}
[5]- چاره جویی،اندیشه کردن، مشورت.
[6]- روز گذشته، دیروز.
[7]- تاریخ نامه طبری/ محمّد بن جریر طبری/38-39 .
[8]- منبع مذکور/39.
[9]- تاریخ نامه طبری / 137.
[10]- منبع مذکور/323.
[11]- منبع مذکور/345.
[12]- زاهدان مسیحی.
[13]- منبع مذکور/ 351.
[14]- منبع مذکور/421.


از کتاب:

به نقل از: خلفای راشدین در قلمرو نظم و نثر فارسی، تألیف: فریدون سپری