قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

روز شمار تمرین و حفظ قرآن

تألیف: دکتر یحیی عبدالرزاق الغوثانی

ترجمه و نگارش: واحد ترجمه نشر احسان

گفتگویی صمیمانه با اولیای قرآن‌آموزان

ولی محترم قرآن‌آموز

سلام بر شما

هر فرد انسان، در تکاپوی زندگانی در این جهان، با تمام توان میکوشد تا به خوشبختی دست یابد؛ در عین حال، بسیاری از مردم در مسیر دستیابی به این خوشبختی به بیراهه می‌روند، اما انسان باایمان، نیک می‌داند که خوشبختی و سعادت – به تمام معنای کلمه – در آن است که خداوند متعال از او خُشنود باشد، با این حساب کاری بزرگتر و برتر از آن نیست که شما فرزندان‌تان را به کانون‌های خوشبختی و کامیابی و باغستان‌های بهشت روی زمین یعنی کلاس‌های تحفیظ قرآن کریم بفرستید.

پیامبر اکرم ص فرموده اند: «آنگاه که فرزند آدم بمیرد، نامه­ی عمل وی درهم پیچیده گردد، به جز از سه ناحیه: صدقات جاریه، دانش‌های سودمند، و فرزند شایسته‌ای که دعای خیرش بدرقه­ی راه او باشد». همچنین رسول اعظم ص والدین حافظان قرآن کریم را به تاج کرامت در روز قیامت مژده دادند، آنجا که فرموده اند: «هر آنکس که قرآن را فرا گیرد و در راستای مفاد آن عمل کند، خداوند در روز قیامت والدین او را تاج کرامت بر سر نهد، تاجی درخشان‌تر از آفتاب نیمروز این جهان که به درون اتاق‌ها می‌تابد». از این قرار در باره­ی پدر و مادری که دست به چنین اقدام مبارکی می‌زنند، نظر شما چیست؟

بنابراین، از حضور شما تقاضا می‌کنیم که نکات ذیل را همواره مد نظر داشته باشید:

1- آموزش قرآن فرزندان‌تان را بالاترین اولیت زندگانی خویش قرار دهید، و آن را کم اهمیت‌تر از دروس و تکالیف مدرسه‌ای آنان تلقی نکنید.

2- فرزندان‌تان را در جهت شرکت منظم در کلاس‌های حفظ قرآن از طریق فراهم‌کردن شرایط مادی و معنوی و تشویق آنان بر پیگیری آموزش و حضور مستمر در کلاس، یاری فرمایید.

3- میزان حفظ قرآن فرزندان‌تان را به طور روزانه دنبال کنید، و در صورت لزوم، می‌توانید این کار را به عهده­ی برادر یا خواهر بزرگتر فرزند قرآن‌آموزتان بگذارید.

4- در خصوص تماشای تلویزیون، فرزندان‌تان را راهنمایی کنید، و ترتیبی بدهید که این امر با گزینش دقیق و با دلسوزی و مواظبت و مراقبت انجام بگیرد؛ زیرا در غیر این صورت بیشتر وقت و عمر فرزندان‌تان با پیگیری فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی تلف خواهد شد.

5- اگر می‌خواهید فرزند قرآن‌آموزتان در کار حفظ قرآن موفق گردد، ناگزیر باید به طور جدی و کارآمد با مربیان قرآن تشریک مساعی نمایید، و از طریق این دفتر روزشمار که رابط میان شما و مربی قرآن فرزندتان است، پیشرفت فرزندتان را در امر حفظ قرآن زیر نظر بگیرید؛ و انتظار داریم که تمامی اطلاعات ثبت‌شده در دفتر روزشمار را به دقت دنبال کنید، و یادداشت‌های روزانه و هفتگی و ماهانه­ی مربیان قرآن را در ارتباط با پیشرفت حفظ قرآن فرزندتان مورد توجه قرار دهید.

خداوند فضل و رحمت و هدایت و حمایت خودش را شامل حال شما گرداند.

با تشکر فراوان از شما و با قدرداری از زحمات شما

برنامه­ی ویژه­ی مدیران نهادها و کانون‌های حفظ قرآن

1-      متناوباً در اثنای تدریس، در کلاس حفظ قرآن حضور یابد، و شیوه آموزش و کلاس‌داری مربیان قرآن را مورد ارزشیابی قرار دهد، و ضمناً دست کم هفته‌ای یک بار نحوه­ی استفاده از دفتر روزشمار را تحت نظر بگیرد.

2- دفتر روزشمار قرآن‌آموزان را وارسی کند، و موارد لازم را در آن یادداشت کند و امضا کند.

3- با اولیای قرآن‌آموزان روابط مؤثر و مطلوب داشته باشد.

4- مدرسان قرآن را در ارتباط با اصول و مبانی علمی، عملی و فنی⁽[1]⁾ توجیه کنند، از جمله موارد ذیل:

الف) یادداشت‌هایشان دقیق باشد.

ب) نسبت به همه­ی مسائل و رویدادهایی که در کلاس می‌گذرد، آگاه باشد.

ج) سطح فهم و میزان کارآیی ذهن قرآن‌آموزان را درک کند.

د) تا حد امکان، مطالبی را که آموزش می‌دهد، ساده کند.

هـ) مطالب خودش را با وضع مطلوبی به قرآن‌آموزان منتقل نماید.

5- از مربیان قرآن بخواهد که جدول‌های مخصوص مربوط به قرآن‌آموزان و میزان پیشرفت و فراگیری آنان و مخصوصاً گزارش‌های ماهانه را به طور منظم پُر کنند، و در گزارش‌های‌شان دقت فراوان داشته باشند.

برنامه­ی ویژه­ی مربیان قرآن

مربی محترم تحفیظ قرآن کریم

1- شما باید باور داشته باشید که یادداشت و ثبت در دفاتر بخش عمده­ی کار شماست، و اهمیت آن کمتر از آموزش قرآن‌آموزان نیست.

2- برای قرآن‌آموزتان در خانه­ی مربوط به حفظ جدید، نام سوره‌ای را که باید برای فردا حفظ کند، و همچنین در خانه­ی مربوط به تکرار محفوظات پیشین وی بنویسید، و فراموش نکنید که داخل مربع مخصوص به آن علامت (P) را بگذارید.

3- در نظر داشته باشید که قرآن‌آموزان امانت‌هایی هستند که به شما سپرده شده اند، و در ارتباط با این امانت‌ها همواره خدا را مد نظر داشته باشید، تا عمل شما شایسته و پذیرفته درگاه حق تعالی گردد.

4- جدول‌های ارزشیابی روزانه­ی پیشرفت حفظ قرآن کریم در مناطق مختلف متفاوت است، در عین حال، می‌توان جدولی را پیشنهاد کرد که تا حدود زیادی مشترک باشد:

? عالی؛ برای قرآن‌آموزی که تکلیف روزانه اش را صحیح قرائت کند، و دو بار یا کمتر اشتباه داشته باشد.

? خیلی خوب؛ برای قرآن‌آموزی که تکلیف روزانه اش را صحیح قرائت کند، و 3 یا 4 اشتباه داشته باشد.

? خوب؛ برای قرآن‌آموزی که تکلیف روزانه اش را صحیح قرائت کند، و 5 اشتباه داشته باشد.

? حفظ نکرده؛ برای قرآن‌آموزی که تکلیف روزانه اش را صحیح قرائت کند، و 6 اشتباه یا بیشتر داشته باشد.

5- در جدول آزمون‌های هفتگی و ماهانه به جای چهار درجه فوق، پنج درجه­ی ذیل را در نظر می‌گیریم که معادل نمرات زیر بر مبنای 100 می‌باشد:

- عالی: از 90 تا 100.

- خیلی خوب: از 80 تا 89.

- خوب: از 65 تا 79.

- قابل قبول: از 50 تا 64.

- غیر قابل قبول: پایین‌تر از 50.

قواعد مهم حفظ قرآن کریم

قرآن‌آموز گرامی؛ مهمترین قواعد اساسی را که انشاء الله تعالی می‌تواند در امر حفظ قرآن کریم به شما کمک بکند، به شرح ذیل تقدیم می‌نماییم:

1- اخلاص رمز موفقیت و شمول عنایت خداوند متعال است، برآن مواظبت داشته باشید.

2- حفظ در کودکی و نوجوانی همانند نقش بر سنگ است، به این مطلب توجه داشته باشد.

3- برای حفظ قرآن وقت مناسبی را انتخاب کنید.

4- قرائت با تجوید و آهنگ قرائت و زمزمه­ی قرآن بسیار به شما کمک می‌کند.

5- همواره از یک چاپ قرآن استفاده‌کردن آیات قرآن را در ذهن شما ثابت نگاه می‌دارد.

6- تصحیح قرائت نزد مربی قرآن را بر حفظ قرآن مقدم بدارید.

7- ایجاد ارتباط میان آیات و تمرین وصل‌کردن آنها به یکدیگر به حفظ بادوام می‌انجامد.

8- تکرار و مداومت آن, حفظ قرآن شما را از فراموشی و پاک‌شدن آن از ذهن شما را مصون و محفوظ می‌دارد.

9- حفظ روزانه به طور منظم و پیوسته، بهتر از حفظ پراکنده و گسسته است.

10- حفظ کُند و آرام بهتر از حفظ تُند و شتابزده است.

11- تمرکز بر همانندی آیات و عبارات قرآنی از اشتباه در حفظ جلوگیری می‌کند.

12- با مربی حافظ قرآن و تجوید دان کار کنید.

13- در اثنای حفظ با دقت روی آیات نگاه کنید تا آیات در ذهن شما ثبت شوند.

14- قرائت قرآن را با عمل به قرآن همراه کنید، و در طاعت و عبادت و ترک معصیت بکوشید.

15- تکرار و تمرین منظم و پیوسته محفوظات ما را تثبیت می‌کند و در ذهن شما جایگیر می‌کند.

16- فراگیری کامل مفاهیم آیات راهی به سوی حفظ تکامل یابنده است.

17- انگیزه­ی شما برای حفظ قرآن باید قوی باشد و تمایل درونی و همت بلند شما بسیار کارساز خواهد بود.

18- با خواندن دعای حفظ به درگاه خداوند نیایش کنید و از او یاری بجویید.

بهترین شیوه­ی حفظ قرآن کریم

در پرتو قواعدی که باهم مرور کردیم، امیدواریم شما قرآن‌آموز گرامی با ما همراه باشید تا باهم گام‌های بعدی را آرام آرام برداریم، و در نهایت دقت آنها را اجرا کنیم:

1- بکوشید یک نسخه­ی خوب از قرآن کریم برای خودتان تهیه کنید، به هراندازه‌ای که دلخواه شماست، و دیگر هیچگاه آن را عوض نکنید.

2- بکوشید جایگاه مشخصی را برای حفظ قرآن خودتان با رعایت نکات ذیل تدارک کنید:

الف) آمادگی روحی و روانی، با نیت پاک و تمایل درونی به اجر و ثواب.

ب) با وضوبودن و طهارت کامل‌داشتن و پیراستگی از موانع قبولی نماز.

ج) نشستن در مکانی که روح و روان شما در آنجا آسوده و در امان باشد، مانند مسجد.

د) بهتر است جایگاه حفظ قرآن پُر نقش و نگار نباشد.

هـ) رو به قبله، با خضوع و خشوع، و با طمأنینه و وقارنشستن.

3- ابتدا -  اگر این تعبیر درست باشد – خودتان را گرم کنید و برای حفظ قرآن آماده شوید، به این ترتیب که پیش از شروع حفظ‌کردن چند صفحه از قرآن را از روی مصحف یا از بر قرائت کنید، و به گونه‌ای آهنگین آنها را زمزمه کنید، به طوری که صدای خودتان را بشنوید، نه تُند و نه کُند به این کار تأثیر به سزایی در آمادگی روحی و روانی شما خواهد داشت.

4- پس از حدود 10 تا 15 دقیقه که خودتان را گرم کردید و آمادگی روحی و روانی پیدا کردید، در درون خودتان تمایل فراوانی به حفظ قرآن احساس خواهید کرد.

5- در اینجا مرحله مهمی آغاز می‌شود، باید با دقت فراوان نگاهتان را بر روی آیات قرآنی متمرکز گردانید، و تصور کنید که چشمان شما یک دوربین عکاسی است و شما می‌خواهید از این صفحه از قرآن کریم از آهنگ و تصویر آن عکسبرداری کنید.

6- چشمان‌تان را خوب باز کنید؛ ذهن‌تان را هرگونه اشتغال دیگر فارغ کنید، و همراه با نگاه دقیق نخسیتن آیه­ی صفحه را با صدایی قابل شنیدن و با رعایت تجوید، به طور صحیح و دقیق سه بار یا بیشتر یا بیشتر بخوانید، تا ذهن شما به طول کامل آن را فرا گیرد، آنگاه چشمانتان را ببندید، و جایگاه کلمه به کلمه­ی آن آیه را در ذهنتان مجسم کنید و آیه را  با چشم بسته  قرائت کنید.

7- حالا دوباره چشمان‌تان را باز کنید، و همان آیه را از روی مصحف بخوانید، تا مطمئن بشوید که آیه را درست حفظ کرده‌اید، و اگر صد در صد اطمینان یافتید که آیه را درست حفظ کرده‌اید، چشمان‌تان را ببندید، و برای آخرین بار آیه را قرائت کنید، با این ترتیب، شما آن آیه را آنچنان در ذهنتان زده اید که به اذن خداوند متعال امکان ندارد زوال بپذیرد.

8- پس از آن بلافاصله به سراغ آیه­ی بعدی بروید، و همان مراحلی را که برای آیه­ی قبلی طی کردید برای این آیه نیز طی کنید، آگر آیه نظرتان طولانی آمد، آن را به چند قسمت با رعایت مواضع وقف درست و نیکو و با توجه به مفاهیم عبارات تقسیم کنید؛ آنگاه بارها و بارها تکرار کنید تا به طور کامل در ذهنتان نقش پذیرد.

9- حالا به ایجاد ارتباط بین آن دو آیه‌ای که حفظ کرده اید بپردازید، به این ترتیب که مصحف را بگشایید و با دقت به آخر آیه­ی اولی نگاه کنید، و به سرعت  بدون هیچ وقفه‌ای  آن را به اولِ آیه­ی دومی وصل کنید، و این کار را دست کم پنج بار تکرار کنید.

آموزش‌ها و یادآوری‌های لازم برای تمرین و تکرار و نگهداری حفظ قرآن کریم

اینک که خداوند متعال با ختم کتاب و حفظ کل قرآن شما را مشمول عنایت و کرامت خویش قرار داده است، این نعمت بزرگ و منت پرارج پروردگار بر شماست، و همواره مد نظر داشته باشید که شما در زمره­ی حاملان این امانت الهی جای گرفته اید. بنابراین، از تنبلی و کوتاهی در تکرار و تمرین سخت برحذر باشید، زیرا در واقع به مرحله‌ای پای نهاده اید که نسبت به مرحله­ی آغازین اهمیتش دوچندان است.

چنان مپندارید که تکرار و تمرین فقط مربوط به مرحله بعد از اتمام حفظ قرآن است، تکرار و تمرین از آغاز کار حفظ قرآن همزمان با آن پیوسته درکار است، و برنامه­ی قرآن‌آموزان از ابتدای شروع به حفظ قرآن باید به دو بخش افزایش حفظ, و تکرار محفوظات تقسیم شود، اما وقتی که شما حفظ کل قرآن را به پایان می‌برید، تکرار و تمرین سمت و سوی دیگری به خود می‌گیرد، و نباید از مفاد و مضمون حدیث نبوی ص غفلت کنید که فرموده اند: «با قرآن پیوسته تجدید عهد کنید، سوگند به آن که جانم در دست اوست، قرآن گریزپای‌تر از اُشترانی است که همواره در پی افسار گسیختن و گریختن اند!»⁽[2]⁾.

1- در هر گامی که در مسیر زندگانی برمی‌دارید، خلوص نیت را از دست ندهید، اخلاص رمز موفقیت و برخورداری از عنایت الهی است.

2- از گناهان به هر شکل و نوع به ویژه گناهان چشم و گوش بپرهیزید، زیرا چشم و گوش تعیین‌کنند‌ترین دریچه‌های قلب انسان اند.

3- برای خود یک دوست باایمان و خداترس انتخاب کنید که در راه حفظ قرآن و نگهداری محفوظات‌تان دستیار شما باشد، و بتوانید با او به طور روزانه در مسیر حفظ قرآن کار کنید.

4- از تماشای بی‌رویه­ی تلویزیون و دنبال‌کردن فیلم‌ها و سریال‌های ناهنجار برحذر باشید که نقش قرآن را از قلب شما پاک می‌کنند، و به جای آن تخم شهوت‌ها و هوس‌ها را می‌کارند.

5- تکرار و تمرین بسیار را به ویژه در مرحله­ی نخستین ختم قرآن کریم از دست ندهید و نظام تمرین و تکرار روزانه را دنبال کنید.

6- فرصت‌های شب‌زنده‌داری و نمازهای نافله­ی شب‌های ماه مبارک رمضان را برای تکرار و تمرین حفظ قرآن در حال نماز غنیمت بشمارید که بسیار سودمند است.

7- هرازگاهی از محفوظات قرآنی خودتان بازدیدی به عمل بیاورید، به ویژه از آخرین صفحه­ی هر سوره که بسیاری از حافظان قرآن از بابت نگهداری حفظ آنها شکایت دارند، حفظ این قسمت‌ها را از سر بگیرید و بار دیگر آنها را حفظ کنید.

8- در اثنای تکرار و تمرین محفوظات قرآنی خودتان بکوشید تا با مفاهیم آیات ارتباط برقرار کنید، و سعی کنید هربار که مجدداً آیات را تکرار می‌کنید بر دانش و آگاهی شما نسبت به معانی و مفاد آن آیات افزایش یابد.

9- یک نسخه از قرآن کریم را همواره در کیف اختصاصی خودتان داشته باشید که در سفر و اقامت هیچگاه از شما دور نشود، قرآن تنها دوست صمیمی شماست و سزاوار است که مراتب دوستی او را پاس بدارید.

10- از خواندن مجلات بی‌بندوبار و دارای تصویرهای مبتذل بپرهیزید، و حتی به قصد باخبرشدن از چند و چون آنها چنین مجلاتی را ورق نزنید، زیرا که اخلاق شما را فاسد می‌گردانند و عمر و وقت شما را تلف می‌کنند.

11- همواره با امور و مسائل والا و ارزشمند بیاندیشید، و ذهن و فکر خودتان را به مسائل و کارهای پیش پا افتاده مشغول نسازید.

12- حساب هریک دقیقه از وقت خودتان را داشته باشید، و مراقبت و مواظبت کنید که آن را کجا می‌گذرانید؟ در چه ارتباطی؟ و با چه کسی که برای یک انسان با ایمان وقت از طلا گرانبهاتر است.

13- بسیار ذکر خدا بگویید؛ مثلاً کلمه­ی توحید (لا إله إلا الله) را تکرار کنید، بر پیامبر اکرم ص درود بفرستید، استغفار کنید، چنانچه در احادیث صحیح فراوان توصیه شده است، و چه نیکوست که روز خودتان را با ذکر خدا به پایان ببرید و با یاد خدا به خواب بروید.

خداوند ما و شما را مشمول هدایت و حمایت خویش قرار دهد.

جدول آغاز جزءهای قرآن که به حفظ آن‌ها کمک می‌کند

مربی قرآن زیرنظر خواهد گرفت که قرآن‌آموزان آغاز هر جزء از قرآن را همراه با نام سوره و شماره آیه مربوط حفظ کنند.