قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره مزمل

مکی و 20 آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 11-1:
یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ ای جامه بر خود پیچیده ،
قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا شب را زنده ، بدار ، مگر اندکی را ،
نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا نیمه ای از آن را ، یا اندکی از نیمه کم کن
أَوْ زِدْ عَلَیهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا یا اندکی بر نیمه بیفزای و قرآن را شمرده و روشن بخوان
إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیكَ قَوْلًا ثَقِیلًا ما به تو سخنی دشوار را القا خواهیم کرد
إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِیلًا هر آینه شب هنگام از بستر برخاستن ، موافقت زبان و دل را افزاینده تراست و بیان سخن را استوار دارنده تر
إِنَّ لَكَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا که کارهای تو در روز بسیار است
وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا و نام پروردگارت را یاد کن و از همه ، ببر و به او بپیوند :
رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلًا پروردگار مشرق و مغرب هیچ خدایی جز او نیست او را کارساز خویش برگزین
وَاصْبِرْ عَلَى مَا یقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا و بر آنچه می گویند صبر کن و به وجهی پسندیده از ایشان دوری جوی.
وَذَرْنِی وَالْمُكَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلًا تکذیب کنندگان صاحب نعمت را به من واگذار و اندکی مهلتشان ده.
« یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ» ای کسی که خودت را با لباسهایت پیچیده ای! این حالت پیامبر بود، وقتی که خداوند برای اولین بار جبرئیل را به همراه وحی به سوی او فرستاد . پیامبر چیزی را دید که قبلا مانند آن را ندیده بود و فقط پیامبران توان تحمل وحی را دارند. در این هنگام که بر پیامبر وحی شد و جبرئیل علیه السلام را دید اضطرابی او را فرا گرفت. پس او به نزد خانواده اش آمد و گفت: مرا بپوشانید، مرا بپوشانید، و پیامبر به لرزه افتاده بود.
سپس جبرئیل نزد او آمد و گفت: بخوان. پیامبر گفت: من خواننده نیستم. آن گاه جبرئیل او را تا آخرین حد فشار داد و از او خواست که بخواند. آن گاه پیامبر(ص) خواند. سپس خداوند ثبات و پایداری را بر دل او نهاد و پشت سر هم وحی به او نازل شد تا به مقامی رسید که هیچ یک از پیامبران به آن مقام نرسیده اند.
پس پاک است خداوند! آغاز نبوت پیامبر و آخر آن چقدر متفاوت است! بنابراین خداوند او را با این وصف «جامه به خود پیچیده» که در آغاز کارش چنین کرده بود، مورد خطاب قرار داد.
در این جا خداوند او را به عبادت هایی فرمان داد که مخصوص او هستند. سپس او را دستور داد تا در برابر اذیت و آزار قومش شکیبا باشد، و او را دستور داد تا فرمان الهی را آشکارا اعلام نماید و به صورت علنی آن ها را به سوی خداوند دعوت کند. پس پیامبر را به بهترین عبادت ها که نماز است و در بهترین وقت ها که شب است فرمان داده است و از آن جا که خداوند نسبت به پیامبر لطف و مرحمت داشته است او را به زنده نگاه داشتن تمام شب فرمان نداده است:« قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا» شب را زنده بدار جز اندکی از آن را.
سپس اندازه آن را بیان کرد و فرمود:« نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا» نیمی از شب را زنده بدار یا از نیمه ی آن اندکی بکاه. یعنی یک سوم آن را زنده بدار. « أَوْ زِدْ عَلَیهِ» یا بر نصف بیفزا. یعنی حدود دو سوم شب را زنده بدار. « وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا» و قرآن را چنان که باید شمرده و شیوا بخوان، چون اگر قرآن با ترتیل خوانده شود تدبر و اندیشیدن در آن حاصل خواهد شد و دل ها را تکان خواهد داد و انسان را بر عبادت خدا با آیات او و آمادگی کامل برای عبادت تحریک خواهد کرد.
« إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیكَ قَوْلًا ثَقِیلًا» بدون شکّ ما این قرآن سنگین را بر تو وحی می کنیم . یعنی معانی و مفاهیم و اوصاف آن بزرگ است و سزاوار است که برای آن آمادگی پیدا کنی و آن را به ترتیل بخوانی و در مطالبی که در بردارد اندیشه نمایی. سپس حکمت اینکه پیامبر را به شب زنده داری فرمان داده است بیان کرد و فرمود:
« إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِیلًا» بیدار شدن از خواب در شب برای خواندن نماز و به منظور به دست آوردن مقصود قرآن راهی نزدیک تر است: زبان و قلب هماهنگ می گردند و کارها در شب کم می شوند و هرچه که خواننده بگوید می فهمد و کارش درست انجام می گیرد. به خلاف روز که این مقاصد درآن به دست نمی آیند. بنابراین فرمود:
« إِنَّ لَكَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا» در روز به دنبال نیازها و زندگی خود هستی که این باعث می شود تا دل به این چیزها مشغول گردد. « وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ» و نام پروردگارت را یاد کن. و این انواع ذکر را شامل می شود. « وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا»از همه چیز بُبر و بدو بپیوند چون بریدن از خلق و روی آوردن به سوس خدا یعنی جدا شدن قلب از همه آفریده ها و متصف شدن به محبت خدا و به آنچه که انسان را به خدا و خشنودی او نزدیک می گرداند.
« رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ» این اسم جنس است و شامل همه مشرق ها و مغرب ها می گردد. پس خداوند متعال پروردگار مشرق ها و مغرب ها و همه ی انواری است که در آن می باشد و پروردگار جهان بالا و پائین است و او پروردگار و آفریننده و تدبیر کننده ی همه چیز می باشد. « لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلًا» تنها او را محافظ و کارساز همه امور خویش بدان.
پس از اینکه خداوند پیامبر را به طور ویژه به خواندن نماز، و به طور عام به ذکر فرمان داد، و با این قوت و تحمل فراوانی برای رویارویی با دشواری ها و انجام کارهای سخت برای بنده پدید می آید. او را فرمان داد تا در برابر آنچه مخالفان به او می گویند و ناسزاهایی که نثارش می کنند شکیبایی ورزد و امر الهی را ادامه دهد و هیچ چیزی او را از انجام آن بازندارد. نیز به پیامبر دستور داد تا به شیوه ای نیکو از آنان دوری کند.
و دوری گزیدن نیکو عبارت است از آن دوری که مصلحت آن را اقتضا نماید و اذیت و رنجی را در پی نداشته باشد. پس به فرمان الهی که پیامبر را آزار می دهد اعراض نماید. همچنین خداوند به پیامبر فرمان داد تا به بهترین شیوه با آنان مجادله نماید.
« وَذَرْنِی وَالْمُكَذِّبِینَ أُولِی النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِیلًا» و مرا واگذار با کسانی که تکذیب می کنند؛ من از آنان انتقام خواهم گرفت و اگر به آنان مهلت دهم بدانند که آنان را فراموش نمی کنم، تکذیب کنندگانی که از نعمت و ثروت برخوردار هستند؛ آن هایی که وقتی خداوند روزیشان را فراوان کرد و از لطف خویش آنان را در آسایش قرار داد سرکشی کردند. همان طور که خداوند متعال می فرماید:« کَلَّآ إِنَّ الإنسَنَ لَیَطغَی؛ أَن رَّءَاهُ استَغنَی» هرگز ، بی گمان انسان سرکشی خواهد کرد وقتی که ثروتمند بگردد.
آیه ی 14-12:
إِنَّ لَدَینَا أَنكَالًا وَجَحِیمًا نزد ماست بندهای گران و دوزخ ،
وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِیمًا و طعامی گلوگیر و عذابی دردآور
یوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَثِیبًا مَّهِیلًا روزی که زمین و کوهها به لرزه آیند و کوهها تپه ای از ریگ روان گردند،
سپس خداوند آن ها را به عذابی که نزد اوست تهدید کرد و فرمود:« إِنَّ لَدَینَا أَنكَالًا وَجَحِیمًا» نزد ما عذابی سخت است که آن را مایه شکنجه کسی قرار می دهیم که همواره کارهایی انجام می دهد که خداوند را خشمگین می سازد، و آتشی داغ و سوزان نزد ما هست. « وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِیمًا» و عذابی دردناک و خوراکی گلوگیر از بس که تلخ و بدبو و بدمزه است گلوگیر می باشد.
« یوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَثِیبًا مَّهِیلًا» روزی که به سبب هول و وحشت (قیامت) زمین و کوه ها به لرزش و جنبش درآیند و کوه های محکم و سخت چون ریگ های پراکنده شوند و آن گاه چون گرد و غبار به هوا روند.
آیه ی 16-15:
إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَیكُمْ كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا ما بر شما پیامبری فرستادیم که بر اعمالتان گواه است ، بدان سان که برفرعون هم پیامبری فرستادیم.
فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلًا و فرعون از پیامبر فرمان نبرد ما نیز او را به سختی فرو گرفتیم.
خداوند متعال می فرماید: پروردگارتان را به خاطر فرستادن این پیامبر درس نخوانده سپاس گزار باشید و او را ستایش کنید، پیامبری که عرب است و مژده دهنده و بیم دهنده و بر اعمال امّت گواه می باشد و باید شکر این نعمت بزرگ را به جای آورید.
از کفر ورزیدن بپرهیزید که آن گاه از فرمان پیامبرتان سرپیچی خواهید کرد، در نتیجه مانند فرعون خواهید بود؛ فرعونی که خداوند موسی پسر عمران را به سوی او فرستاد و موسی او را به سوی خدا فراخواند و به یگانه پرستی فرمان داد اما فرعون او را تصدیق نکرد بلکه از فرمانش سرپیچی نمود. پس خداوند فرعون را به شدت فروگرفت.
آیه ی 18-17:
فَكَیفَ تَتَّقُونَ إِن كَفَرْتُمْ یوْمًا یجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا اگر کافر باشید ، در روزی که کودکان را پیر می گرداند چگونه در امان مانید ?
السَّمَاء مُنفَطِرٌ بِهِ كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا در آن روز آسمان بشکافد و وعده خدا به وقوع پیوندد.
چگونه در روز قیامت نجات خواهید یافت، روزی خطرناک و هولناک که کودکان را پیر می گرداند و جمادات بزرگ در آن روز از هم می پاشند و آسمان شکافته می گردد و ستارگان پخش و پراکنده می شوند؟! « كَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا» وعده خداوند به طور قطع واقع خواهد شد و هیچ مانعی برای وقوع آن نخواهد بود.
آیه ی 19:
إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلًا این تذکاری است پس هر که بخواهد ، راهی به سوی پروردگارش آغاز کند.
موعظه و پندی که خداوند با آن از حالت و اهوال روز قیامت خبر داد اندرزی است که پرهیزگاران از آن پند می گیرند و مومنان باز می آیند. « فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلًا» پس هرکس که می خواهد راهی را به سوی پروردگارش در پیش بگیرد که او را به پروردگارش می رساند و این کار با پیروی از شریعت خدا انجام می شود . و خداوند شریعت را کاملا روشن نموده و آن را توضیح داده است. و این دلیلی است بر آن که خداوند متعال به بندگان اختیار و توانایی کارهایشان را داده است. و آن گونه نیست که جبریه می گویند:« کارهای بندگان بدون خواست خودشان انجام می شود.» و چنین سخنی برخلاف عقل و نقل است.
آیه ی 20:
إِنَّ رَبَّكَ یعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَی اللَّیلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَكَ وَاللَّهُ یقَدِّرُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیكُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیكُونُ مِنكُم مَّرْضَى وَآخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَیسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ پروردگار تو می داند که تو و گروهی از آنان که با تو هستند نزدیک به ، دوثلث شب و نیم شب و ثلث شب را به نماز می ایستید و خداست که اندازه شب و روز را معین می کند و می داند که شما هرگز حساب آن را نتوانید داشت پس توبه شما را بپذیرفت و هر چه میسر شود از قرآن بخوانید می داند چه کسانی از شما بیمار خواهند شد ، و گروهی دیگر به طلب روزی خدا به سفر می روند و گروه دیگر در راه خدا به جنگ می روند پس هر چه میسر شود از آن بخوانید نماز بگزارید و زکات بدهید و به خدا قرض الحسنه دهید و هر خیری را که برای خود پیشاپیش بفرستید ، آن را نزد خدا خواهید یافت و آن پاداش بهتر است و پاداشی بزرگ تر است و از خدا آمرزش بخواهید ، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است.
خداوند در این سوره بیان داشت که او پیامبرش را فرمان داده تا نیمی از شب و یا یک سوم آن و یا دو سوم آن را به نماز بایستد. و اصل بر این است که او در احکام الگوی امت می باشد. در این جا بیان کرد که پیامبر و گروهی از مومنان که همراه او بودند این فرمان را اطاعت کردند.
و از آن جا که تعیین وقتی که به نماز خواندن در آن امر شده برای مردم دشوار بود خداوند خبر داد که در این باره کار را برایشان بسیار ساده و آسان کرده است. پس فرمود:« وَاللَّهُ یقَدِّرُ اللَّیلَ وَالنَّهَار» خداوند اندازه شب و روز و آنچه از آن می رود و آنچه از آن باقی می ماند را می داند.
« عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ» خداوند می داند که شما هرگز اندازه شب و روز را به طور دقیق و بدون کم و کاست نمی دانید، چون اندازه گیری آن نیاز به بیداری و خستگی زیادی دارد. « فَتَابَ عَلَیكُمْ» پس به شما تخفیف داد و شما را به چیزی که برایتان میّسر است فرمان داد، خواه از اندازه بیشتر باشد یا کمتر.
« فَاقْرَؤُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» و آنچه از قرآن می دانید همان را بخوانید و خداوند بر شما سخت نمی گیرد. بنابراین کسی که در شب به نماز می ایستد تا وقتی موظف به خواندن نماز است که سرحال و با نشاط است، و هرگاه خسته شد و سست و تنبل گردید یا خواب بر او مستولی گشت باید استراحت کند تا نماز را با آرامش و راحتی بخواند.
سپس به بیان عوامل و اسبابی پرداخت که در صورت وجود آنها تخفیفی صورت می گیرد و فرمود:« عَلِمَ أَن سَیكُونُ مِنكُم مَّرْضَى» خداوند می داند که کسانی از شما بیمار می شوند و دو سوم از شب یا نصف آن یا یک سوم آن به نماز ایستادن برایشان مشکل است. و برایشان آسان نخواهد بود و فرد بیمار نیز موظف نیست که نماز را ایستاده بخواند بلکه اگر خواندن نماز نفل برایش مشکل بود آن را نخواند و پاداش آنچه در زمان تندرستی انجام می داده است به او می رسد.
« وَآخَرُونَ یضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ» و خداوند می داند که کسانی از شما مسافر هستند و برای تجارت به سفر می پردازند تا از مردم بی نیاز باشند و به سوی آن ها دست دراز نکنند. یعنی به مسافر باید تخفیف داده شود بنابراین خداوند در نماز فرض به او تخفیف داده و خواندن دو نماز را در یک وقت برایش مباح و جایز قرار داده است . نیز نمازهای چهاررکعتی را به صورت قصر و دو رکعتی بخواند. « وَآخَرُونَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَاقْرَؤُوا مَا تَیسَّرَ مِنْهُ» و گروهی دیگر هستند که در راه خدا می جنگند. پس آنچه ذکر نمود: یکی تخفیف برای فرد تندرست و مقیم که اگر سرحال و با نشاط بود نماز شب بخواند و تعیین وقت بر او لازم نیست، بلکه بکوشد در ثلث اخیرش یا بعد از نیمه شب که بهترین وقت است نماز بخواند. و تخفیفی دیگر برای بیمار و مسافر؛ خواه سفرش برای تجارت باشد یا برای عبادت از قبیل جهاد یا حج و غیره.
خداوند به این دسته نیز تخفیف داده است تا گرفتار سختی نشوند. پس ستایش خدا را سزاست که در دین برای ما سختی و مشکلی قرار نداده است بلکه شریعت خود را آسان نموده و حالات بندگان و منافع دین و جسم و دنیای آن ها را رعایت کرده است.
سپس بندگان را به ادای دو عبادت که اساس و پایه عبادت ها هستند فرمان داد: برپا داشتن نماز که دین جز با نماز استوار نمی گردد، و پرداختن زکات که برهان ایمان است و با ادای زکات، با فقرا و بینوایان همدردی می شود.پس فرمود:« وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ» و نمار را با ارکان و شرایط و همه مکملات آن بخوانید. « وَآتُوا الزَّكَاةَ» و زکات مال خود را بپردازید« وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا» و به خداوند قرض الحسنه بدهید. یعنی فقط برای جلب رضایت خدا و با نیتی صادق از مال پاکیزه در راه خدا انفاق کنید. و در این صدقه واجب و مستحب داخل است.
سپس بر عموم کارهای خوب تشویق نمود و فرمود:« وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُم مِّنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا» و کارهای نیکی را که برای خودتان پیش می فرستید نزد خداوند بهتر و با پاداش بیشتری خواهید یافت. یک نیکی ده برابر تا هفتصد برابر و بیشتر از آن تا چندین برابر می گردد. و باید دانست که ذرّه ای کار نیک، پاداش آن در بهشت چندین برابر این دنیا و لذایذ آن خواهد شد.
و خوبی و نیکی این دنیا اساس خوبی و نیکی جهان آخرت است. پس بسی جای تأسف است که آدمی اوقاتی را در غفلت به سر ببرد. و باید بر زمان هایی که بدون انجام کارهای شایسته سپری شده اند حسرت بخورد. و وای بر دل هایی که پند و موعظه ی پروردگارشان در آن ها اثر نکرده، و تشویق کسی که از خود انسان به او مهربان تر است برای وی مفید واقع نگردیده است.
خداوندا! تو را ستایش می کنیم و به درگاه تو شکایت می بریم . فریادرس ما تویی و جز با یاری تو توان انجام هیچ کاری را نداریم. « وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ » و از خداوند آمرزش بخواهید بی گمان خداوند آمرزگار مهربان است.
فرمان دادن به طلب آمرزش بعد از تشویق کردن به کارهای خیر فایده ای بزرگ و مهم دارد و آن این است که بنده حتما در انجام آنچه بدان امر شده کوتاهی می ورزد، یا آن را اصلا انجام نمی دهد یا به صورت ناقص آن را انجام می دهد. پس خداوند دستور داد تا این کوتاهی با طلب آمرزش جبران شود، چرا که بنده در طول شب و روز مرتکب گناهانی می شود. پس هرکس مشمول رحمت خداوند نشود هلاک خواهد شد.
پایان تفسیر سوره مزمل

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی

مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com