قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسیر سوره رحمن

مکی و 78آیه است.
بسم الله الرحمن الرحیم
آیه ی 13-1:
الرَّحْمَنُ خدای  رحمان
عَلَّمَ الْقُرْآنَ قرآن  را تعلیم  داد
خَلَقَ الْإِنسَانَ، انسان  را بیافرید
عَلَّمَهُ الْبَیانَ به  او گفتن  آموخت
الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ آفتاب  و ماه  به  حسابی  مقرر در حرکتند
وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یسْجُدَانِ و گیاه  و درخت  سجده  اش  می  کنند
وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ آسمان  را برافراخت  و ترازو را بر نهاد
أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ تا در ترازو تجاوز مکنید
وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ وزن  کردن  را به  عدالت  رعایت  کنید و کم  فروشی  مکنید
وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ زمین  را برای ، مردم  قرار داد
فِیهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَكْمَامِ در آن  میوه  هاست  و نخلها ، با خوشه  هایی  که  در غلافند
وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّیحَانُ و دانه  هایی  که  همراه  با کاهند و نیز گیاهان  خوشبو
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
این سوره بزرگ و گران قدر را خداوند با نام خویش « الرَّحْمَنُ» آغاز کرده است. همان اسمی که نشانگر گستردگی رحمت و فراگیر بودن احسان و فراوانی لطف و فضل اوست.
سپس آن چه را که بر رحمت او و آثار آن دلالت می نماید بیان کرد؛ نعمت های دینی و دنیوی و اخروی که خداوند به لطف و مرحمت خویش بندگان را از آن ها برخوردار کرده است. و بعد از بیان هر نوع از نعمت هایش انسان ها و جن ها را گوشزد می کند تا شکر او را به جای آورند، و می فرماید:« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب و انکار می کنید؟!
« عَلَّمَ الْقُرْآنَ» پس بیان نمود که او کلمات و معانی قرآن را به بندگانش آموخته و آن را برایشان آسان گردانده است. و این بزرگترین منّت و مرحمتی است که با آن بر بندگان رحم نموده و قرآنی را به زبان عربی و با بهترین کلمات و واضح ترین مفاهیم که هر نوع خیر و خوبی را در بردارد و از همه انواع شرّ و بدی برحذر می دارد برای آن ها نازل کرده است.
« خَلَقَ الْإِنسَانَ» انسان را در بهترین شکل و با اعضایی کامل و اسکلتی محکم آفریده و به سبب گویای ویژه اش بر همه حیوانات برتری داده است. « عَلَّمَهُ الْبَیانَ» به او آموخته است تا آن چه را که در دل دارید بیان کند. و این شامل تعلیم بیانی و تعلیم نوشتاری است. پس گویایی که خداوند با آن انسان را بر دیگر حیوانات برتری داده است از بزرگترین نعمت های الهی است که به انسان ارزانی داشته است.
« الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ» خداوند از آن جا که نسبت به بندگان مهربان است و به آن ها عنایت دارد ماه و خورشید را آفریده و آن ها را چنان مسخر نموده است که طبق حسابی دقیق و مقّرر شده آفریده و آن دو را به حرکت درآورده تا با گردش آن ها منافع بندگان تامین شود و شمارگان سال ها و حساب را بدانند.
« وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یسْجُدَانِ» و ستارگان آسمان و درختان زمین پروردگارشان را می شناسند و برای او سجده می برند و کرنش و فروتنی می کنند و برای تامین منافع بندگان که خداوند آن ها را برای آن مسّخر کرده است عمل می کنند.
« وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِیزَانَ» و آسمان را برافراشته و سقفی برای آفریده های زمین قرار داده است و عدالت و دادگری در گفتارها و کردارها را در میان بندگانش مقّرر کرده است . و منظور از میزان تنها ترازوی معروف نیست، بلکه همان گونه که ذکر کردیم منظور عدالت است ، و ترازوی معروف نیز در آن داخل می باشد ؛ ترازویی که با آن اشیا وزن کرده می شود و مساحت هایی که به وسیله آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می گردند، و حقایقی که به وسیله آن امور ناشناخته ثبت و کنترل می شوند و حقایقی که به وسیله آن میان مخلوقات داوری می شود و با آن میان آن ها عدالت برقرار می گردد. همه در «میزان» داخل است. بنابراین فرمود:« أَلَّا تَطْغَوْا فِی الْمِیزَانِ» یعنی خداوند ترازو را مقّرر کرده تا شما در حقوق و کارها از حدّ  تجاوز نکنید. و اگر خداوند داد و سنجش را مقّرر نمی کرد و کارها به عقل شما واگذار می گردید فساد و تباهی؛ آسمان ها و زمین و آن چه را که در این میان است فرا می گرفت.
« وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» و تا آن جا که می توانید در ترازو و سنجش به عدالت رفتار کنید.« وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ» و در ترازو کاستی در میان نیاورید. یعنی آن را ناقص نکنید، و به خلاف و ضد آن عمل نکنید، که آن جور و ستم و طغیان است. « وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ» و زمین را با ضخامت و حالات مختلف آن برای خلق گستراند تا بر آن قرار بگیرند و برایشان بستری باشد، و روی آن خانه بسازند. و آن ها را شخم بزنند و در آن نهال بکارند و چاره حفر کنند در راه های آن حرکت نمایند و از معادن آن و از همه آن چه که در آن هست و به آن نیاز دارند استفاده ببرند.
سپس خوراکی های ضروری را که در آن وجود دارد نام برد و فرمود:« فِیهَا فَاكِهَةٌ» در زمین  میوه هایی هست و آن همه درختانی هستند که میوه می دهند از قبیل انگور انجیر و انار و سیب و غیره. « وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَكْمَامِ» و درخت های خرمای پوشش دار . پوششی که خوشه خرما آهسته و کم کم از آن بیرون می آید و تبدیل به میوه می شود و از آن می خورند و ذخیره می کنند و مقیم و مسافر آن را به عنوان توشه خود نگهداری می نمایند. خرما  میوه لذیذی است و از بهترین میوه ها محسوب می شود.
« وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ» و دانه که ساقه و خوشه دارد و از آن قسمت دور می شود و از کاه آن چهارپایان و غیره استفاده می کنند. و این شامل دانه گندم و جو و ذرّت و برنج و ارزن می شود.
« وَالرَّیحَانُ» و ریحان. احتمال دارد که منظور همه خوراکی هایی باشد که  انسان ها می خورند، و آن  گاه در این جا عام بر خاص عطف شده است. و خداوند به طرز عام و خاص روزی را به بندگانش  ارزانی می دارد. و احتمال دارد که منظور همین ریحان معروف است و خداوند با فراهم آوردن انواع بوهای خوشی که به مشام می رسد و باعث شادی می گردند بر بندگانش منّت گذارده است.
وقتی که بسیاری از نعمت هایش را که با چشم و بصیرت مشاهده می شوند بیان کرد و انسان و جن را مخاطب  قرار داد، مجدّدا خداوند نعمت هایش را به آن ها گوشزد نمود و فرمود:« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» کدام یک از نعمت های دینی و دنیوی خداوند را تکذیب می کنید ؟ به راستی که جن ها پاسخ خوبی دادند آن گاه که پیامبر(ص) این سوره را برای آن ها خواند. ایشان هر وقت این گفته الهی را تکرار می کرد« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» جن ها می گفتند:« پروردگار! هیچ چیزی از نعمت هایت را تکذیب نمی کنیم، پس ستایش تو را سزاست». بنابراین شایسته است که بنده هرگاه نعمت های خداوند برای او ذکر شوند به آن اعتراف نماید و سپاس گزارد و خداوند را به خاطر این نعمت ها ستایش کند.
آیه ی 16-14:
خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ آدمی  را از گل  خشک  شده  ای  چون  سفال  بیافرید
وَخَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ و جن  را از شعله  ای  بی  دود
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
سپس خداوند متعال فرمود:« خَلَقَ الْإِنسَانَ» تا « تُكَذِّبَانِ» این از نعمت های خداوند بر بندگانش است و آثار قدرت و آفرینش شگفت انگیز خود را به آن ها نشان می دهد. « خَلَقَ الْإِنسَانَ» پدر انسان ها آدم علیه السلام را « مِن صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ» از گِل خمیر شده ای که خشک شده بود آفرید، و آن گاه صدایی می داد که مانند صدای سفال بود.
« وَخَلَقَ الْجَانَّ» و پدر جن ها ابلیس لعنت خدا بر او باد را « مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ» از زبانه صاف و خالص آتش یا زبانه ای که آغشته به دود بود آفرید. و این بر شرافت ماده انسان دلالت می نماید که از خاک آفریده شده است ، خاکی که ماده محکم و متین و دارای منافع فراوان است، برخلاف ماده جن ها که آتش است و محل سبک سری و تجاوز و شرارت و فساد است.
وقتی ماده آفرینش انسان و جن را بیان کرد و این منّتی بود از جانب خدا بر آن ها، فرمود:« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس  کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید؟
آیه ی 18-17:
رَبُّ الْمَشْرِقَینِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَینِ؛ پروردگار دو مشرق  و پروردگار دو مغرب
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای ، پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
خداوند متعال، پروردگار همه آن چیزهایی است که خورشید و ماه و ستارگان درخشان بر آن ها طلوع می کنند، و پروردگار همه آن هایی است که خورشید و ماه و ستارگان برای مدتّی از دید آن ها غروب می کنند. و هر آن چه در جهان هستی است همه تحت تدبیر و ربّوبیت او می باشند. و خداوند این جا فرمود که دو مشرق و دو مغرب. چون خورشید در تابستان از جایی طلوع می کند و در زمستان از جایی دیگر. نیز در تابستان در جایی غروب می کند و در زمستان از جایی دیگر.
آیه ی 23-19:
مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ دو دریا را پیش  راند تا به  هم  رسیدند ،
بَینَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا یبْغِیانِ میانشان  حجابی  است  تا به  هم  در نشوند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
یخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ از آن  دو ، مروارید و مرجان  بیرون  می  آید.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
منظور از دو دریا دریای شیرین و دریای شور است. آن ها به هم می پیوندند و دریای شیرین در دریای شور می ریزد و در نتیجه آمیخته می شوند امّا خداوند میانشان مانعی از زمین قرار داده است تا یکی به محدوده دیگری تجاوز نکند و استفاده از هریک ممکن باشد.
از دریای شیرین مردم می نوشند و با آن درختان و کشتزارهایشان را آبیاری می کنند. و با دریای شور هوا پاکیزه می شود و ماهی تولید می گردد و مروارید و مرجان از آن به دست می آید. و قرارگاه کشتی و لنج ها می شود. بنابراین فرمود:
آیه ی 25-24:
وَلَهُ الْجَوَارِ الْمُنشَآتُ فِی الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ و اوراست  کشتیهایی  همانند کوه  که  در دریا می  روند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
و خداوند کشتی ها را که دریا را می شکافند و به حکم  خداوند در آن حرکت می کنند برای بندگانش مسخّر گردانده است. این کشتی ها را  انسان ها می سازند و از بس که بزرگ هستند چون کوه های بزرگ می مانند و مردم بر آن سوار می شوند و کالاهایشان و  انواع اموال تجاری خویش را بر آن ها حمل می نمایند، و آن چه نیاز دارند بر کشتی ها بار می زنند.
خداوندی که نگهبان آسمان ها و زمین است این کشتی ها را محافظت می نماید و این از نعمت های بزرگ پروردگار است. بنابراین فرمود:« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید؟
آیه ی 28-26:
كُلُّ مَنْ عَلَیهَا فَانٍ هر چه  بر روی  زمین  است  دستخوش  فناست  ،
وَیبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ و ذات  پروردگار صاحب  جلالت  و اکرام  توست  که  باقی  می  ماند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک ، از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
همه انسان ها و جن ها و جانورانی که روی زمین هستند، و همه مخلوقات فنا می شوند و از بین می روند و تنها خداوندِ زنده که هرگز نمی میرد باقی می ماند. «ذوالجلال والاکرام» یعنی خداوندی که دارای عظمت و بزرگی و شکوه است و از این رو تعظیم و بزرگداشت می شود و دارای اکرام است. اکرام یعنی گستردگی فضل و بخششی که خداوند با آن دوستان و بندگان برگزیده اش را گرامی می دارد، و دوستانش او را دوست می دارند و رو به سوی او می آورند و او را بندگی و تعظیم می کنند. « فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را دروغ می انگارید؟
آیه ی 30-29:
یسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ هر کس  که  در آسمانها و زمین  است  سائل  درگاه  اوست  ، و او هر روز در  کاری  است.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
او از همه مخلوقاتش بی نیاز است و او دارای جود و لطف فراوان و گسترده می باشد. پس همه آفریده ها بدو نیازمندند و همه  نیازهایشان را با زبان حال و زبان گفتار از او می خواهند، و به اندازه یک چشم به هم زدن و کمتر از آن نمی توانند از خدا بی نیاز باشند.
و او تعالی « كُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» هر روزی در کاری است؛ فقیری را غنی می گرداند و شکستِ شکست خورده ای را جبران می نماید ،و به قومی می بخشد، و گروهی را محروم می نماید. زنده می نماید و می میراند و کسی را پائین می آورد و کسی را بالا می برد، هیچ کاری او را از پرداختن به کاری دیگر باز نمی دارد. اشتباه نمی کند و اصرارِ اصرارکنندگان و خواسته طولانی جویندگان او را از پای در نمی آورد. پس پاک و منّزه است  خداوند بخشنده بزرگوار که بخشش هایش ما و اهل زمین و آسمان ها را پوشانده و لطف او همه خلق را در همه لحظات فراگرفته است. پاک و برتر و والاست کسی که گناه گناهکاران او را از این که به آن ها نعمت بدهد باز نمی دارد.
و اظهار بی نیازیِ فقیرانی که نسبت به او و لطفش آگاهی ندارند او را از جود و بخشش منع نمی کند. و این که خداوند خبر داده است هر روز در کاری است بیان تقدیر و تدبیرهای است که ازل مقّدر نموده است و همواره آن ها را در اوقاتی که حکمت او اقتضا نماید اجرا می کند. و این همان احکام دینی و امر و نهی و فرمان های تقدیری او هستند که در این دنیا بر بندگانش اجرا می شوند.
امّا زمانی که جهان آفرینش پایان یابد و خداوند آن را نابود کند که آن چنان عدالت و فضل و احسان فراوان خویش را به آن ها می دهد که بندگان به سبب آن او را می شناسند و می دانند که او یگانه و یکتاست. و آن جاست که مکلّفین را از سرای آزمایش به سرای زندگانی همیشگی منتقل می نماید.
آیه ی 32-31:
سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَیهَا الثَّقَلَانِ ای  جنیان  و آدمیان  ، به  حساب  شما خواهیم  رسید.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
اینک برای اجرای احکامی که زمان آن فرا رسیده فارغ می شویم. منظور از « سَنَفْرُغُ» این است که به زودی طبق اعمالی که در دنیا انجام داده اید به حساب و مجازات شما خواهیم پرداخت.
آیه ی 34-33:
یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ ای  گروه  جنیان  و آدمیان  ، اگر می  توانید که  از کناره  های  آسمانها و، زمین بیرون  روید ، بیرون  روید  ولی  بیرون  نتوانید رفت  مگر با داشتن   قدرتی.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
خداوند آن ها را در جایگاه قیامت جمع می کند و آنان را به ناتوانی و ضعفشان و به کمال فرمانروایی و نفوذ مشّیت و قدرت خویش خبر می دهد. پس به آن ها می فرماید: « یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ» ای گروه جن و انس! اگر می توانید راه و روزنه ای پیدا کنید که از حیطه فرمانروایی خداوند بیرون روید، این کار را بکنید! امّا نمی توانید از فرمانروایی خداوند بیرون روید مگر این که قدرت کاملی داشته باشید. و آن ها از کجا چنین قدرتی خواهند داشت در حالی که مالک کوچک ترین سود و زیان و مرگ و زندگی برای خود نیستند؟!
پس در این جا هیچ کس جز با اجازه خداوند سخن نمی گوید و جز صدای آهسته نمی شنوی. و در روز قیامت پادشاهان و بردگان و سران و زیردستان و ثروتمندان و فقیران همه برابر و یکسان هستند.
آیه ی 36-35:
یرْسَلُ عَلَیكُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَنُحَاسٌ فَلَا تَنتَصِرَان بر شما شعله  ای  بی  دود فرستاده  شود ، یا دودی  بی  شعله  ، پس  با او  مقابله  نتوانید کرد.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
سپس آن چه را که در آن روز برایشان آماده کرده است بیان کرد و فرمود:« یرْسَلُ عَلَیكُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ» شعله خاصی از آتش بر شما فرستاده می شود. و « وَنُحَاسٌ» به شعله ای از آتش گفت می شود که آمیخته با دود باشد. یعنی این دو چیز ناخوشایند بر شما فرستاده می شوند و همه شما را از هر طرف احاطه می کنند و آن گاه نه خودتان می توانید خود را یاری کنید و نه کسی غیر از خدا وجود دارد که شما را یاری نماید.
و از آن جا که بیم دادن بندگان از سوی خداوند نعمتی است از جانب او و آن ها را به بالاترین مراتب می رساند و بهترین بخشش ها را نصیب آن ها می گرداند، منّت خویش را در این باره بیان کرد و فرمود:« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید؟
آیه ی 40-37:
فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ آنگاه  که  آسمان  شکافته  شود ، رنگی  سرخ  چون  رنگ  چرم  خواهد داشت.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
فَیوْمَئِذٍ لَّا یسْأَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَلَا جَانٌّ پس  در آن  روز از گناه  هیچ  جنی  و آدمیی  نپرسند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
«فِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء» یعنی به سبب سختی ها و وحشت های روز قیامت آسمان می شکافد و خورشید و ماه تاریک می گردند و ستارگان آسمان پراکنده می شوند.
« فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ» و آسمان از شدّت ترس و اضطراب مانند مِس گداخته شده می شود. « فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ؛ فَیوْمَئِذٍ لَّا یسْأَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَلَا جَانٌّ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را دروغ می انگارید؟ و هیچ انس و جنّی از گناهش پرسیده نمی شود یعنی از آن چه که اتّفاق افتاده است مورد سوال استعلامی واقع نمی شود.
چون خداوند متعال دانای پیدا و پنهان و گذشته و آینده است و می خواهد بندگان را طبق آگاهی  ای که از حالات آن ها دارد جزا و سزا دهد. و برای نیکوکاران و بدکاران در روز قیامت نشانه هایی قرار داده است که با آن شناخته می شوند. همان طور که خداوند متعال فرموده است:« یَومَ تَبیَضُ وُجُوهُ وَتَسوَدُّ وُجُوهُ » روزی که چهره هایی سفید می شوند و چهره هایی سیاه می گردند.
آیه ی 42-41:
یعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَیؤْخَذُ بِالنَّوَاصِی وَالْأَقْدَامِ کافران  را به  نشان  صورتشان  می  شناسند و از موی  جلو سر و پاهایشان  می ، گیرند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
در این جا فرمود: « یعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ؛ تُكَذِّبَانِ» یعنی پیشانی ها و پاهای گناهکاران گرفته می شود و آن گاه در دوزخ  انداخته می شوند و به سوی جهنّم کشانده می شوند و خداوند با سرزنش و توبیخ از آن ها می پرسد.در حالی که اوضاع و احوال آن ها را بهتر می داند امّا خداوند متعال می خواهد حجّت رسا و حکمت شکوهمند خویش را برای خلق اظهار دارد.
آیه ی 45-43:
هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ این  همان  جهنمی  است  که  مجرمان  دروغش  می  پنداشتند.
یطُوفُونَ بَینَهَا وَبَینَ حَمِیمٍ آنٍ و اکنون  در میان  آن  و آب  جوشان  می  گردند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
یعنی هنگامی که جهنّم برافروخته می گردد به کسانی که وعده و وعید خداوندی را تکذیب می کردند، گفته می شود:« هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ» این است دوزخی که گناهکاران آن را دروغ می انگاشتند پس تکذیب کردنشان آن ها را مبارک باد و باید که عذاب دوزخ و شکنجه و آتش سوزان و زنجیرهای آن را که سزای تکذیبشان است بچشند.
« یطُوفُونَ بَینَهَا وَبَینَ حَمِیمٍ» و در میان طبقه های جهنّم و آتش و شعله های آن و بین آبی که بسیار داغ و سوزان است قرار می گیرند و در قسمت بسیار سرد جهّنم که در نهایت و شدّت سردی ست گرفتار می شوند.« فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» پس کدام یک از نعمت های پروردگارتان را تکذیب می کنید؟
آیه ی 65-46:
وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ هر کس  را که  از ایستادن  به  پیشگاه  پروردگارش  ترسیده  باشد دو بهشت   است.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
ذَوَاتَا أَفْنَانٍ آن  دو پر از درختانند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
فِیهِمَا عَینَانِ تَجْرِیانِ در آن  دو ، دو چشمه  جاری  است.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را، انکار می  کنید ?
فِیهِمَا مِن كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ در آنجا از هر گونه  میوه  ای  دو قسم  هست.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
مُتَّكِئِینَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَجَنَى الْجَنَّتَینِ دَانٍ بر بسترهایی  که  آسترشان  از استبرق  است  تکیه  زده  اند و میوه  های  آن  دو  بهشت  در دسترسشان  باشد.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ یطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ در آنجاست  زنانی  که  جز به  شوهر خویش  ننگرند ، و پیش  از بهشتیان  هیچ   آدمی  و جنی  به  آنها دست  نزده  است
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
كَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ همانند یاقوت  و مرجان
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار، می  کنید ?
هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ آیا پاداش  نیکی  جز نیکی  است  ?
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ و جز آنها دو بهشت  دیگر است.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
مُدْهَامَّتَانِ از شدت  سبزی  متمایل  به  سیاهی
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
وقتی آن چه را که بر سر گناهکاران می آید، بیان کرد، پاداش پرهیزگاران را نیز که از خداوند ترسیده اند بیان کرد و فرمود:« وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ» و کسی که از پروردگارش و از ایستادن در حضور او ترسیده باشد در نتیجه آن چه را که خداوند نهی کرده ترک گفته و آنچه را که خداوند فرمان داده است ،  انجام داده، پاداش چنین کسی این است که دو باغ خواهد داشت که ظروف آن و ساختمان هایشان و آن چه در آن هاست طلاست. یکی از دو باغ پاداشی است که در مقابل ترک منّهیات به او داده می شود، و دیگری به پاداش انجام طاعت ها به او عطا می گردد.
و از اوصاف این دو باغ آن است که « ذَوَاتَا أَفْنَانٍ» در آن ها نعمت های متنّوع و گوناگونی هست؛ نعمت های ظاهری و باطنی که هیچ چشمی آن ها را ندیده و هیچ گوشی نشنیده و تصور آن به دل هیچ انسانی خطور نکرده است. و در این باغ ها درختان زیاد و شکوف هایی هست که شاخه های نرمی دارند و در این شاخه ها میوه های رسیده لذیذ فراوانی هست.
و در این دو باغ « عَینَانِ تَجْرِیانِ» دو چشمه روانند که آنها به دلخواه خویش آن چشمه ها را می جوشانند. « فِیهِمَا مِن كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ» یعنی از همه انواع  میوه ها از هریک دو نوع است و هر نوعی لذّت و رنگ دیگری دارد. « مُتَّكِئِینَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ» این صفت فرش های اهل بهشت و وصف نشستن آن ها بر آن است که با راحتی و آرامش هم چون پادشاهان بر آن تکیه می زنند. و حالت و وصف این فرش ها و زیبایی شان را کسی جز خداوند متعال نمی داند و قسمت زیرین این فرش ها که روی زمین قرار می گیرند از بهترین ابریشم است پس قسمت بالایی شان که بر آن می نشینند چگونه خواهد بود؟! « وَجَنَى الْجَنَّتَینِ دَانٍ» یعنی میوه های  این دو باغ نزدیک و در دسترس است که فرد نشسته و ایستاده و کسی که خوابیده به آن دسترسی دارد.
« فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ» یعنی در آن  کاخ ها حوریانی هست که چشم فرو هشته اند. یعنی چشمانشان فقط به شوهرانشان معطوف، از آن جا که شوهرانشان بسیار زیبا و خوب هستند و کاملا آن ها را دوست دارند، شوهرانشان نیز فقط به آن ها چشم دوخته اند چون آن ها بسیار زیبا می باشند و آن ها را به شدّت دوست دارند و وصالشان لذّت بخش است.
« یطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ» یعنی هیچ احدی از جن و انس قبل از آنان به آنها دسترسی پیدا نکرده است و به سبب اینکه به طریقه ی نیکو شوهرداری می کنند و دارای ناز و دلبری و ملاحت هستند به نزد شوهرانشان محبوب هستند، به همین جهت فرمود:« كَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ» انگار آنان یاقوت و مرجان هستند، و این به خاطر صفای آنان و زیبایی منظر و رخساره ی آنان  است.
« هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ» آیا کسی که پرستش خداوند را به نیکویی انجام داده و به بندگان سود رسانده است جز این پاداشی دارد که با دادن پاداش فراوان و رستگاری بزرگ و نعمت و زندگی سالم با او نیکی شود. این دو باغ عالی برای مقّربان می باشند.
« وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ» و جز این دو باغ ، دو باغ دیگر است که ساختارشان و آراستنی هایشان از نقره است. و این دو باغ « مُدْهَامَّتَانِ» از شدّت سرسبزی و خرّمی سیاه رنگ می باشند.
آیه ی 78-66:
فِیهِمَا عَینَانِ نَضَّاخَتَانِ در آن  دو ، دو چشمه  هموار جوشنده  هست.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
فِیهِمَا فَاكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ در آن  دو ، میوه  هست  و نخل  هست  و انار هست.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای ، پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
فِیهِنَّ خَیرَاتٌ حِسَانٌ در آنجا زنانی  است  نیک  سیرت  و زیبا روی.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیامِ حورانی  مستور در خیمه  ها
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
لَمْ یطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ پیش  از بهشتیان  هیچ  آدمی  و جنی  به  آنها دست  نزده  است.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
مُتَّكِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِی حِسَانٍ بر بالشهای  سبز و فرشهای  نیکو تکیه  می  زنند.
فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس  کدام  یک  از نعمتهای  پروردگارتان  را انکار می  کنید ?
تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِی الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ بزرگ  است ، نام  پروردگار تو آن  صاحب  جلالت  و اکرام.
« فِیهِمَا عَینَانِ نَضَّاخَتَانِ» در آن دو باغ دو چشمه جوشان است. « فِیهِمَا فَاكِهَةٌ» و در آن باغ ها انواع میوه ها موجود است و مهم ترین آن میوه ها خرما و انار هستند که منافع فراوانی دارند.
« فِیهِنَّ» در همه باغ های بهشت « خَیرَاتٌ حِسَانٌ» زنان نیک سیرت و زیبا وجود دارند و آن ها هم دارای زیبایی و حسن ظاهری هستند . هم چنین از حسن و زیبایی باطنی نیز برخوردارند. خلاصه این که خوش اندام و خوش اخلاقند.
« حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیامِ» حوریان نگه داشته شده در خیمه ها، یعنی در خیمه هایی که از لولو هستند نگه داشته شده اند و خود را برای همسرانشان آماده  کرده اند. و محبوس بودن آن ها در خیمه ها این را نفی نمی کند که آن ها را از ورود به باغ ها منع کنند و در باغ های بهشت به گشت و گذار نپردازند. همان طور که دختران پادشاهان که محجبّه و دارای پوشش هستند به باغ ها می روند و تفریح می کنند.
« لَمْ یطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ؛ فَبِأَی آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ؛ مُتَّكِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِی حِسَانٍ» اهل این دو باغ متکّاهایشان بالش های سبز رنگ است که بر آن تکیه می زنند، و آن بسترهایی است که در بالای نشیمن گاه های آنان قرار دارند و از درخشندگی و منظره بسیار زیبایی برخوردارند. « وَعَبْقَرِی حِسَانٍ» و فرش های منقّش زیبا. «عبقری» به  منسوجات زیبا گفته می شود. بنابراین آن را به نوعی از زیبایی وصف نمود که شامل زیبایی جنس و منظره و نرم بودن آن می شود.
و این دو باغ غیر از آن دو باغ اوّلی هستند ، همان طور که خداوند متعال تصریح نموده است:« وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ» و جز آن دو باغ دو باغ دیگر است.
و دو باغ اوّلی را با اوصافی توصیف نموده که دو باغ دیگر را با آن  اوصاف توصیف نکرده است. پس درباره باغ اوّل فرمود:« فِیهِمَا عَینَانِ تَجرِیَانِ» در آن دو باغ دو چشمه روان است . و در توصیف دو باغ دیگر فرمود:« عَینَانِ نَضَّاخَتَانِ» در آن دو باغ دو چشمه جوشان است.
و فرق چشمه روان با چشمه ای که فواره می زند و جوشان است معلوم می باشد . و درباره دو باغ اوّلی فرمود:« ذَوَاتَآ أَفنَانِ» درختانشان شاخه های بسیار دارند. و در مورد دو باغ دیگر این را نگفت . هم چنین درباره دو تای اوّلی فرمود:« فِیهِمِاَ» مِن کُلٍّ فَکِهَةِ زَوجَانِ» در آن دو باغ از هر میوه ای دو نوع است.
و درباره دو نوع دیگر فرمود:« فِیهِمَا فَاكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ» در آن دو، میوه و درخت خرما و  انار است.
و تفاوت هر دو توصیف معلوم و مشخّص است.و در باره ی دو تای اوّلی فرمود:« مُنَّکِئِینَ عَلَی فُرُشِ بَطَائِنُهَا مِن إِستَبرَقِ وَجَنَی الجَنَّتَینِ دَانِ» بر فرش هایی که آسترشان از ابرایشم ضخیم است تکیه زده اند و میوه های این باغ ها در دسترس است . ولی این مطالب را در مورد دو باغ دیگر نگفت. بلکه فرمود:« مُتَّكِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِی حِسَانٍ» بر بالش های سبز و بسترهای زیبا و منقّش تکیه زده اند.
و در رابطه با توصیف زنان و همسران مومنی که در دو باغ اوّل قرار دارند گفت:« فِیهِنَّ قَصِرَتُ الطَّرفِ » در آن باغ ها حوریانی دیده  فروهشته هستند. و درباره دو باغ دیگر فرمود:« حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِی الْخِیامِ» زنانی زیبا که در خیمه ها نگاه داشته شده اند. و در مورد دو تای اوّلی گفت:« هَل جَزَآءُ الإِحسَنِ إِلَّا الإِحسَنُ » آیا پاداش نیکوکاری جز نیکی است ؟ پس این دلالت می نماید که آن ها به عنوان پاداش به نیکوکاران داده می شوند . امّا درباره دو باغ اخیر چنین گفت. و این که دو تا باغ اوّلی را بر دو تای اخری مقدّم کرده است نشانگر برتری دو باغ اوّلی است.
پس با این چیزها فضیلت دو باغ اولی بر دو تای دیگر معلوم می شود، و فهمیده می شود که آن باغ ها برای بندگان مقرّب از قبیل پیامبران و صدّیقان و بندگان برگزیده خداوند آماده گشته اند. و دو تا باغ اخیر برای عموم مومنان آماده شده اند.
و در هریک از باغ ها چیزهایی است که هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی اخبارش را نشنیده و به تصوّر هیچ دلی نیامده است. و هر آن چه که انسان دلش بخواهد و چشم ها از دیدن آن لذّت ببرند در آن باغ ها فراهم  است.
و کسانی که در این باغ ها قرار می گیرند در نهایت آسایش و خشنودی و آرامش به سر می برند تا جایی که هیچ یک از آن ها دیگری را بهتر از خودش نمی بیند. و فکر نمی کند هیچ کس بهتر از او در ناز و نعمت قرار داشته باشد. وقتی گستردگی فضل و احسان خویش را بیان کرد، فرمود:« تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِی الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ» پروردگار تو بزرگ است و خیر او فراوان است و دارای شکوهمندی آشکار و مجد و بزرگی کامل است و دوستانش را گرامی می دارد.
پایان تفسیر سوره رحمن

تفسیر راستین (ترجمه تیسیر الکریم الرحمن)، تألیف:علامه شیخ عبدالرحمن بن ناصر السعدی «رحمه الله» متوفای 1376 هجری قمری (1334هجری شمسی)، ترجمه: محمد گل گمشادزهی
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com