قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

 ریاكاری
 

ریاكاری در حقیقت یك نوع نیرنگ و تزویر است كه نه تنها از دیدگاه اسلام بلكه از نظر عقل سلیم نیز چیزی بسیار مذموم و مردود قرار گرفته است، ‌زیرا شخص ریاكار همواره با ادعاهای كاذب و دروغین سر و كار دارد،‌ گفتار و كردارش همیشه بر خلاف حقیقت و واقعیت است، و لذا از دیدگاه اسلام انسان مؤمن مؤظف است در تمام حالات و فرصتهای گوناگون تلاش نماید، تا كردار و گفتارش از انگیزه‌های غیر الهی پاك و منزه باشد، ‌چنانكه خداوند در مورد نمازگزاران ریاكار می‌فرماید:
{ فَوَیلٌ لِلْمُصَلِّینَ (٤)الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ (٥)الَّذِینَ هُمْ یرَاءُونَ (٦) }(ماعون: 4- 6 ). «پس وای بر آن نمازگزاران كه دل از یاد خدا غافل دارند، همانان كه (اگر عبادتی كنند) به ریا و خودنمائی میكنند».

الف: ریاكاری شرك است
وعَنْ شَدَّادِ بن أَوْسٍ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ النَّبِی صلی الله علیه و سلم : مَنْ صَلَّى یرَائِی فَقَدْ أَشْرَكَ وَمَنْ صَامَ یرَائِی فَقَدْ أَشْرَكَ وَمَنْ تَصَدَّقَ یرَائِی فَقَدْ أَشْرَكَ. (مسند احمد).
«از حضرت شداد بن اوس رضی الله عنه روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: هر كسی ریاكارانه نماز بخواند مرتکب شرک شده است و هرکس ریاکارانه روزه بگیرد مرتكب شرك شده است و هركس ریاكارانه صدقه دهد مرتكب شرك شده است».
وَعَنِ النَّبِی صلی الله علیه و سلم قَالَ: إِنَّ أَدْنَى الرِّیاءِ الشِّرْكُ. (متفق علیه). «رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: همانا كمترین و نازلترین درجه ریا و ظاهر، شرك به خداوند است».
وَعَنْ شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ رضی الله عنه قَالَ: سَمِعْتُ رسول الله صلی الله علیه و سلم یقُولُ: أَتَخَوَّفُ عَلَى أُمَّتِی الشِّرْكَ قَالَ: قُلْتُ: یا رسول الله أَتُشْرِكُ أُمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ أَمَا إِنَّهُمْ لَا یعْبُدُونَ شَمْسًا وَلَا قَمَرًا وَلَا حَجَرًا وَلَا وَثَنًا وَلَكِنْ یرَاءُونَ بِأَعْمَالِهِمْ. (مسند احمد).
«از حضرت شداد بن اوس رضی الله عنه روایت است: من از رسول الله صلی الله علیه و سلم شنیدم فرمودند: من از شرك ورزیدن امتم بسیار مي‌ترسم،‌ گفتم: ای پیامبر خدا آیا امت تو بعد از رحلتت شرك مي‌ورزد؟ فرمودند: آری ولی آنان خورشید، ماه، سنگ، و بت را نمي‌پرستند، بلكه در انجام دادن اعمال تظاهر و ریا كاری می‌نمایند».
عَنْ مَحْمُودِ بْنِ لَبِیدٍ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رسول الله صلی الله علیه و سلم : إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیكُمْ الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ قَالُوا: یا رسول الله وَمَا الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ؟ قَالَ: الرِّیاءُ. (احمد,بیهقی).
«از حضرت محمود بن لبید رضی الله عنه روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: همانا خطرناكترین چیزی كه من از آن برای شما مي‌ترسم، شرك اصغر است، صحابه گفتند: یا رسول الله شرك اصغر چیست؟ فرمودند، تظاهر و ریاكاری است».
 
ب: ریاكاری ثواب ندارد
و عَنْ أَبِی هُرَیرَةَ رضی الله عنه قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و سلم یقُولُ: إنَّ أَولَ النَّاسِ یقْضَى یومَ القِیامَةِ عَلَیهِ رَجُلٌ اسْتُشْهِدَ، فَأُتِی بِهِ، فَعَرَّفَهُ نِعْمَتَهُ، فَعَرَفَهَا، قَالَ: فَمَا عَمِلْتَ فِیهَا؟ قَالَ: قَاتَلْتُ فِیكَ حَتَّى اسْتُشْهِدْتُ. قَالَ: كَذَبْتَ، وَلَكِنَّكَ قَاتَلْتَ لأَنْ یقَالَ: جَرِیءٌ! فَقَدْ قِیلَ، ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ حَتَّى أُلْقِی فی النَّارِ. وَرَجُلٌ تَعَلَّمَ العِلْمَ وَعَلَّمَهُ، وَقَرَأَ القُرآنَ، فَأُتِی بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرَفَهَا. قَالَ: فَمَا عَمِلْتَ فِیهَا؟ قَالَ: تَعَلَّمْتُ العِلْمَ وَعَلَّمْتُهُ، وَقَرَأتُ فِیكَ القُرآنَ، قَالَ: كَذَبْتَ، وَلكِنَّكَ تَعَلَّمْتَ لِیقَالَ: عَالِمٌ! وَقَرَأتَ القُرْآنَ لِیقَالَ: هُوَ قَارِئٌ؛ فَقَدْ قِیلَ، ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ حَتَّى أُلْقِی فی النَّارِ. وَرَجُلٌ وَسَّعَ اللهُ عَلَیهِ، وَأعْطاهُ مِنْ أصْنَافِ المَالِ، فَأُتِی بِهِ فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ، فَعَرَفَهَا. قَالَ: فَمَا عَمِلْتَ فِیهَا؟ قَالَ: مَا تَرَكْتُ مِنْ سَبیلٍ تُحِبُّ أنْ ینْفَقَ فِیهَا إِلاَّ أنْفَقْتُ فِیهَا لَكَ. قَالَ: كَذَبْتَ، ولكِنَّكَ فَعَلْتَ لِیقَالَ: جَوَادٌ! فَقَدْ قِیلَ، ثُمَّ أُمِرَ بِهِ فَسُحِبَ عَلَى وَجْهِهِ حَتَّى أُلْقِی فی النَّارِ. (مسلم).
«از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت است من از رسول الله صلی الله علیه و سلم شنیدم فرمود: اولین انسانی كه در روز قیامت بر علیه او حكم صادر میگردد مردی است كه شهید شده است او آورده مي‌شود،‌ خداوند نعمتهای خویش را به او تذكر مي‌دهد و او به همه آن اعتراف مي‌كند،‌آنگاه خداوند می‌فرماید،‌ در برابر آن چه كردی؟ مي‌گوید: در راه تو جنگیدم تا شهید شدم، خداوند می‌فرماید: دروغ مي‌گوئی بلكه جنگیدی تا گفته شود،‌ شخصی دلیر و با جرئت هستی و چنین گفته شد، ‌سپس دستور داده مي‌شود بر رویش كشانده مي‌شود و در دوزخ انداخته مي‌شود.
مردی (دیگر) آورده مي‌شود،‌كه علم آموخته و دیگران را تعلیم داده است و قرآن خوانده است خداوند نعمتهای خویش را به او تذكر مي‌دهد و او به همه آن اعتراف مي‌كند، خداوند می‌فرماید: در برابر آن چه كردی؟ آن شخص مي‌گوید: بخاطر تو علم آموختم و قرآن خواندم و دیگران را آموزش دادم، خداوند می‌فرماید: دروغ مي‌گوئی بلكه علم آموختی تا تو را عالم بگویند و قرآن خواندی تا تو را قاری بگویند و چنین گفته شد، سپس دستور داده مي‌شود، ‌بر رویش كشانده مي‌شود و در دوزخ انداخته مي‌شود.
مرد (دیگری) آورده میشود كه خداوند از كلیه انواع مال و ثروت به او داده است، خداوند نعمتهایش را به او مي‌شناساند، و او به همه آن اعتراف مي‌كند، خداوند می‌فرماید: در برابر آن چه كردی؟ آن شخص مي‌گوید: خداوندا هیچ راهی را نگذاشتم كه تو دوست داشتی در آن راه خرج شود مگر آنكه بخاطر خشنودی تو در آن راه خرج و انفاق نمودم خداوند می‌فرماید: دروغ مي‌گوئی ولی تو این كار را كردی تا گفته شود شخصی سخاوتمند هستی و چنین گفته شد، ‌سپس دستور داده میشود ‌و بر رویش كشانده مي‌شود و در دوزخ انداخته مي‌شود».
 
ج: ریاكار ثوابش را از دیگران دریافت نماید!
وَعَنْ أَبِی فَضَالَةَ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و سلم : إذا كان یوْمُ القِیامَةِ نادَى مُنادٍ، مَنْ عَمِلَ لِغَیرِ الله فَلْیطْلُبْ ثَوابَهُ مِمَّنْ عَمِلَ لَهُ. (كنزل العمال).
«از حضرت ابوفضاله رضی الله عنه روایت است رسول الله(صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ)  فرمودند: هنگامیكه قیامت برپا میگردد، منادی اعلام میكند، هر كس عملی را بجز از خداوند بخاطر دیگری انجام داده است پاداش و ثوابش را از آن كس دریافت نماید كه بخاطر او عمل را انجام داده است».
 
د: ریاكار بدترین انسان نزد خداوند است
وَعَنْ عَائِشَةَ ل قَالَتْ: قَالَ النَّبِی صلی الله علیه و سلم : أبْغضُ العِبادِ إلى الله تَعَالَى مَنْ كانَ ثَوْباهُ خَیراً مِنْ عَمَلِهِ أنْ تَكُونَ ثِیابُهُ ثِیابَ الأنْبِیاءِ وعَمَلُهُ عَمَلَ الجَبَّارِینَ. (كنز العمال)([1]).
«از حضرت عائشه ل روایت است پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمودند:‌ بدترین انسان نزد خداوند متعال كسی است كه لباس او از كردارش بهتر باشد، لباس او پیامبر گونه و عمل او ستمگرانه باشد».
 
هـ ـ ریاكار داخل بهشت نمي‌گردد
وَعَنْ أَبِی سَعِیدٍ رضی الله عنه  قَالَ: قَالَ النَّبِی صلی الله علیه و سلم : إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ الجَنّةَ عَلَى كُلِّ مُرَاءٍ. (كنزل العمال)([2])
«از حضرت ابوسعید رضی الله عنه روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: خداوند بهشت را بر هر شخص ریاكار حرام نموده است».
 
و‌: ریاكار داخل جب الحزن میگردد
وَعَنْ أَبِی هُرَیرَةَ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و سلم : «تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ الْحُزْنِ قَالُوا: یا رسولَ الله! وَمَا جُبُّ الْحُزْنِ؟ قَالَ: وَادٍ فِی جَهَنَّمَ، تَتَعَوَّذُ مِنْهُ جَهَنَّمُ كُلَّ یوْمٍ أَرْبَعَمِائَةِ مَرَّةٍ یدْخُلُهُ القُرَّاءُ المُراؤُُونَ بأعْمالِهِمْ وإِنَّ مِنْ أبْغَضِ القُرَّاءِ إلى اللهِ الَّذِینَ یزُورُونَ الأُمَراءَ». (ترمذی، ابن ماجه)([3]).
«از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: از جب الحزن به خداوند پناه ببرید، صحابه گفتند، ای پیامبر خدا جب الحزن چیست؟ فرمود: رودخانه‌ای در جهنم است كه جهنم روزانه چهار صد بار از آن پناه مي‌جوید و در آن قاریان و تحصیل كرده های ریاكار داخل مي‌شوند و بدون تردید زشترین قاریان و تحصیل كرده‌ها نزد خداوند كسانی هستند كه نزد امراء ‌و حاكمان (ظالم و ستمگر) رفت و آمد دارند».
آری؛ از آیات و روایات مذكور ثابت گردید كه در روز قیامت بر شكل ظاهری اعمال هیچگونه ثواب و پاداشی تعلق نمي‌گیرد، بلكه همان عمل موجب سربلندی و سرافرازی و نجات شخص میگردد كه علاوه بر صحیح بودن شكل ظاهری آن روح و روان عمل، كه همان نیت و اخلاص است نیز صحیح باشد.
خداوند حكیم امیال و غرایز گوناگونی را در وجود انسان قرار داده است،‌ تا انسان به وسیله آن زندگی مادی و معنوی خود را تكامل بخشد، اما مهم این است كه در میان غرایز و امیال بشر تعادل برقرار گردد،‌ تا طغیان و سركشی بعضی از آن عرصه را بر تمایلات فطری دیگر تنگ نكند، زیرا كه در این صورت انسان از رشد و شكوفائی باز مي‌ماند و به كمالات و سعادت ابدی نمي‌رسد.
به عنوان مثال آب مایه حیات و زندگی انسان و طبیعت است اگر به طرز صحیحی هدایت شود موجب عمران و آبادانی مي‌گردد، ‌ولی اگر كنترل نشود به صورت سیل و سیلاب درمي‌آید، باعث ویرانی و هلاكت مي‌گردد.
امیال و غرایز انسان نیز چنین است، اگر كنترل نگردد، همین امیال درونی سر به طغیان برداشته تبدیل به گناه و معصیت مي‌شود و انسان را در دنیا و آخرت هلاك و رسوا مي‌گرداند به همین علت است كه دین مقدس اسلام در مورد پرهیز از گناه و معاصی بسیار تأكید نموده است.
عَنْ ثَوْبَانَ رضی الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و سلم : «إِنَّ الْجَنَّةَ لَا تَحِلُّ لِعَاصٍ». (كنزل العمال)
«حضرت ثوبان رضی الله عنه روایت مي‌كند: رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: همانا بهشت برای هیچ گناهكاری حلال نیست».
وَعَنْ ابنِ عُمَرَ ب قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و سلم : وَیلٌ لِمَنْ یكْثُرُ ذِكْرَ اللهِ بِلِسَانِهِ وَیعْصِی اللهَ فِی عَمَلِهِ. (دیلمی)
«از حضرت ابن عمر ب روایت است رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: هلاكت و نابودی است برای كسیكه با زبان بسیار ذكر مي‌كند ولی در عمل از خداوند نافرمانی مینماید».
شاعر مي‌گوید:
سبحه بر كف توبه بر لب دل پر از ذوق گناه
معصیت را خنده مي‌آید ز استغفار ما
 
 زیرنویسها:
[1]- ابن جوزی در الموضوعات و سیوطی در اللآلی المصنوعة این حدیث را موضوع و ساختگی گفته‌اند. [مُصحح]
[2]- سیوطی در جمع الجوامع و شیخ آلبانی در سلسله ضعیفه این حدیث را ضعیف قرار داده‌اند. [مُصحح]
[3]- شیخ آلبانی در سلسله احادیث ضعیفه و موضوعه این حدیث را ضعیف جداً قرار داده است. [مُصحح]

مسلمان از دیدگاه آیات و روایات، مؤلف: عبدالرحمن الله‌وردی بلوچ