قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام تیمم
 

تألیف : محمد عزیز حسامی
 

تیمم در لغت به معنی قصد است ولی در اصطلاح شرع عبارت است از رساندن گرد و غبارِ خاکِ پاک بر صورت و دست‌ها به جای وضو و غسل.
اصل در مشروعیت تیمم آیه‌ی:
{فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيداً طَيِّباً}(مائده / 43).
«اگر آب پیدا نکردید با خاک پاک تیمم کنید».
و حدیث روایت شده از امام مسلم رحمه الله از پیامبر  صلی الله علیه و آله و سلم  است که فرموده‌اند: «جلعت لنا الأرض کلها مسجداً وتربتها طهوراً» «برای ما همه‌ی زمین محل عبادت و خاک، پاک‌کننده مقرر شده است».
با توجه به نص صریح شارع در تعیین خاک پاک و تفسیر امام شافعی رحمه‌الله از آیه‌ی فوق، استعمال موادمعدنی دارای گرد و غبار، ماسه و سنگریزه‌ی بدون غبار، آجر، گل پخته و خاک متنجس مانند خاک آلوده به مدفوع و بقایای اجساد پوسیده جهت تیمم جایز نیست [الشربینی؛ ج 1؛ ص 96].
***
حکم تیمم که رخصتی از جانب شارع برای افراد مریض و ناتوان از استعمال آب است، نمونه‌ی آشکاری از رحم و شفقت خداوند به بندگان و اجتنابی از مشقت و سختی در فقه اسلامی است.
برخلاف آن‌چه گروهی فکر می‌کنند که خاک بی‌خاصیت و آلوده به میکرو‌ب‌هاست، بسیاری از مواد ضروری بدن و مواد دارویی بیماری‌های مختلف در خاک وجود دارد و فراورده‌های گیاهی و حیوانی که منابع تغذیه‌ی آدمی هستند، مواد حیاتی خود را از خاک می‌گیرند؛ موادی چون: کلسیم، پتاسیم، فسفر، نیتروژن، آهن و غیره را به طور مستقیم و غیرمستقیم به واسطه‌ی گیاهی از خاک می‌گیریم.
موجودات ذره‌بینی موجود در خاک با قدرت پاک‌کنندگی خود انواع مختلفی از میکروب‌های بیماری‌زا را نابود می‌کنند. در خاک آنتی‌بیوتیک‌هایی[1] مانند ترامایسین[2] وجود دارد [وحید دستجردی، سیف‌ الله؛ 1336؛ ص 22].
تیمم روشی جهت پاک کردن سطح بدن از عوامل آنتی‌ژن[3] است که قادرند به همراه چربی سطح پوست به صورت آدجوانت[4] بر روی سیستم ایمنی تأثیر بگذارند؛ خاک خشک با جذب شبه آدجوانت پدید آمده در سطح پوست به ویژه در نواحی سر و صورت (که تعداد غدد چربی آن در هر سانتی‌متر مربع بین چهار تا نه برابر تعداد این غدد در نقاط دیگر بدن است) مانع نفوذ عواملی آنتی ژن از سطح پوست و تأثیر آن‌ها بر روی سیستم ایمنی محیطی، و در نتیجه بر کل سیستم ایمنی، می‌گردد [محمدی شیرمحله، ناصر؛ 1376؛ ص 25].
مواد مختلفی که تیمم با آن‌ها جایز نیست، قدرت پاک‌کنندگی و میکروب‌کشی خاک پاک را ندارند؛ به خصوص آجر که بر اثر حرارت تغییرات مسلمی در ترکیبات خاکش به وجود آمده و موجودات ذره‌بینی‌اش کشته شده‌اند و تقریباً قدرت دفاعی آن‌ها از بین رفته است.
 
شرایط انجام تیمم
تیمم کردن در شرایط زیر صورت می‌گیرد: 1- عدم وجود آب 2- احتیاج به آب برای نوشیدن در حال یا آینده 3- بیماری که اگر از آب استفاده کند احتمال از بین رفتن یکی از اعضا یا طولانی شدن مدت بیماری و ماندن اثر زخم بر بدنش وجود دارد؛ هم‌چنین در حالتی که هوا بسیار سرد باشد می‌توان تیمم کرد.
رخصت فوق با توجه به قاعده‌ی فقهی «المشقّة تجلب التیّسیر» «سختی و مشقت، آسانی را می‌طلبد» و نیز عام بودن آیه‌ی تیمم صادر شده است. ابن عباس رحمه‌الله در تفسیر آیه‌ی تیمم می‌فرماید: این آیه درباره‌ی افرادی که مریض هستند و استعمال آب برایشان دشوار است یا کسانی که اعضای آن‌ها زخم است و به طور کلی هر کسی که استعمال آب ممکن است او را مریض نماید نازل شده است.
***
توجه شارع به ضرورت وجود آب برای ادامه‌ی حیات و رفع حکم وضو برای تداوم یا بازگشت سلامت فرد در حکم تیمم به خوبی آشکار است. حکم تیمم در پیش‌گیری از بروز عفونت‌ها در بیمارانی که تماس با آن برایشان مضر است و هم‌چنین پیش‌گیری از ایجاد بیماری‌هایی مانند سرما‌خوردگی و سینوزیت در سرمای شدید، اهمیت ویژه‌ای دارد.
 
مسح بر جَبیره (آتل)
اگر بر عضو زخمی یا شکسته پارچه و یا هر مانع دیگری وجود داشته باشد و برداشتن آن سخت باشد، می‌توان برای آن قسمت تیمم نموده و بر پارچه یا آتل روی عضو با دست خیس، مسح کشید ولی لازم است که قسمت‌های سالم عضو مجروح و سایر اعضا را شست و شو داد.
***
بر داشتن آتل یا باند و پانسمان روی زخم‌ها و شکستگی‌ها علاوه بر درد و رنج زیادی که متوجه شخص می‌شود، بهبود و دوره‌ی زمان را به تأخیر می‌اندازد.
در صورتی که فقط قسمتی از عضو به وسیله‌ی آتل و یا باند پوشیده شده باشد، بقیه‌ی عضو را باید شست و شو داد و این امر در تغییر نمودن قسمت‌‌های اطراف زخم یا شکستگی و پیش‌گیری از آلودگی و ایجاد عفونت در زخم نقش مهمی دارد.

زیرنویسها:
[1]- antibiotics
[2]- tramycin
[3]- antigen
[4]- adjunant

از کتاب: تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)