قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

مُصَحَّف:
 
الف) در لغت: اسم مفعول از «تصحیف» است که به معنای خطا و اشتباه در صحیفه می باشد، و صَّحَفِی کسیست که در قرائت صحیفه خطا می کند؛ یعنی بعضی از الفاظ آنرا به سبب اشتباهش در قرائت تغییر می دهد.
ب) در اصطلاح: به معنای تغییر کلمه ای در حدیث به چیزی که راویان ثقه آنرا آنگونه روایت نکرده اند، حال لفظا باشد یا معنای آن.
 
اهمیت و تقسیمات آن:
این فن، از جمله فنون دقیق و مفیدی است که اهمیت آن در کشف خطاهایی مشخص خواهد شد که بعضی از راویان مرتکب آن می شوند، و فقط کسانی به انجام این مسئولیت مهم همت گذاشته اند که جزو محدثین حاذق و زبردست هستند؛ مانند حافظ دارقطنی.
اما علما مصحف را به سه تقسیم مجزا تقسیم کرده اند، که هر یک از آن تقسیمات خود به اعتبار مسئله ای هستند:
 
الف) به اعتبار مکان و موقعیت مصحف:
مصحف به اعتبار موقعیت آن به دو قسمت تقسیم می شود:
1- تصحیف در اسناد: مانند حدیث شعبه از «عوام ابن مُرَاجِم» که ابن معین آنرا تغییر داده (اشتباه تلفظ کرده) و گفته: «عوام بن مُزاحِم».
2- تصحیف در متن: مانند حدیث زید ابن ثابت: «أن النبی صلی الله علیه وسلم (احتَجَر في المسجد)»[1] که ابن لَهِیعه آنرا تغییر داده و گفته: «احتَجَم في المسجد..».[2]
 
ب) به اعتبار منشأ و علت مصحف:
مصحف به اعتبار باعث و پدید آوردنده اش (منشأ آن) به دو قسمت تقسیم می شود:
1- تصحیف بصر (چشم): یعنی متن حدیث بر بینایی قاری مشتبه می گردد، حال یا به سبب بدی خط باشد و یا به سبب عدم نقطه گذاری آن؛ مانند حدیث «من صام رمضان و أتبعه سِتّاً من شوال...»[3] که ابوبکر صّوُلی آنرا تغییر داده و گفته: «من صام رمضان و أتبعه شیئاً من شوال...».[4]
2- تصحیف سمع (گوش): یعنی منشأ خطا و اشتباه در آن؛ ایراد در شنوایی و یا دوری شنونده و یا امثال آنهاست که موجب می شود تا بعضی از کلمات حدیث بر سامع مشتبه گردد. مانند حدیث روایت شده از «عاصم الأحول» که بعضی از راویان آنرا تغییر داده و گفته اند: «واصل الأحدب».
که در میان این دو قسمت، تصحیف بصر بیشتر روی می دهد.
 
ج) به اعتبار لفظ یا معنا:
تصحیف به اعتبار لفظ یا معنی به دو قسمت تقسیم می گردد:
1- تصحیف در لفظ: همانند مثالهای سابق که در تقسیمات گذشته ذکر شدند.
2- تصحیف در معنی: یعنی راوی مصحِّف (کسی که دچار خطا می شود) لفظ حدیث را همانند خود و بدون تغییر روایت می کند، ولی حدیث را بگونه ای تفسیر می کند که دلالت بر فهم نادرست وی دارد. مانند گفته ی ابوموسی عَنَزی: «نحن قوم لنا شرف، نحن من عَنزَةَ، صلی إلینا رسول الله صلی الله علیه وسلم».[5] که مقصود ابوموسی از این گفته اش اشاره به حدیث «أن النبی صلی الله علیه وسلم صلی إلی عنزَة»[6] بود. و ابوموسی گمان نمود که پیامبر صلی الله علیه وسلم به سوی قبیله ی آنها نماز خوانده! در حالیکه «عَنزَة» در اینجا به معنای نیزه ی جنگی کوچکی است که گاهی نمازگزار آنرا بعنوان ستره جلوی خود قرار می دهد.
 

زیرنویسها:
[1] - پیامبر صلی الله علیه وسلم حجره ای در مسجد ساخت.
[2] - پیامبر صلی الله علیه وسلم در مسحد حجامت کرد.
[3] - هرکس رمضان را روزه بگیرد و به دنبال آن شش روز از ماه شوال نیز روزه باشد...
[4] - هرکس رمضان را روزه بگیرد و به دنبال آن قسمتی از ماه شوال نیز روزه باشد...
[5] - قوم و قبیله ی ما دارای شرف است، ما از قبیله ی عنزه هستیم، و پیامبر صلی الله علیه وسلم به سوی ما نماز خوانده اند!
[6] - همانا پیامبر صلی الله علیه وسلم به سوی نیزه نماز خواند.

به نقل از ماهنامه نوار اسلام، شماره 28