قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

دعای فرد زنده برای مسلمانان دیگر
 
اما دعا کردن برای دیگران پیش خدا سنت است که از فرد زنده همه آنچه در توان دارد انتظار می‌رود و دعای[1] مسلمانان برای یکدیگر مستحب است و احادیث صحیحی دربارة آن در صحیح مسلم و غیره آمده است[2]. اگر آن دعا برای میت باشد، مورد تأکید است. پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - بعد از دفن مرده کنار قبر می‌ایستادند و می‌فرمودند: «برای او ثبات و استقامت بخواهید[3] که او حالا مورد سؤال قرار می‌گیرد[4].» میت پس از دفن به دعا نیازمندتر است، پس هنگامی که مسلمانان بر جنازة او حاضر شدند برای او دعا می‌کنند[5]. [نه اینکه دعاکننده را وسیله قرار دهند][6] و به وسیله نماز خواندن بر او برایش شفاعت می‌کنند نه اینکه او را وسیله شفاعت خویش قرار دهند، مشرکان و بدعت گزاران گفته‌ای را که به آنان گفته شده بود به گونه‌ای دیگر تغییر دادند. و دعا کردن برای او را به دعا کردن به وسیله او از دور یا نزدیک، استغاثه به وسیله او، و خواندن نام او در هنگام مصیبت و سختی تبدیل کردند. و کسی را که ملکوت و پادشاهی و  حکومت بر همه چیز در دست اوست و به او پناه برده می‌شود و به کسی پناه نمی‌برد، ترک کردند.
هدف از زیارت شرعی [قبور] را که پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - آن را برای احسان به میت و یادآوری آخرت به خود میت و اختصاص آن مکان برای دعا تبدیل کردند. حال آنکه دعا مغز عبادت است و حضور قلب و خشوع در آن در هنگام نماز، درمساجد و [هنگام سحر][7] بسیار عظیم است.[8]
اگر دعا برای سایر مؤمنان مشروع باشد[9]، پس سزاوارترین مردم برای صلوات و درود فرستادن و دعا کردن برای او، پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - است. همچنانکه در حدیث صحیح از پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – آمده است که فرمودند: «هرگاه [صدای] مؤذن را شنیدید مانند آنچه او می‌گوید شما نیز بگوئید. سپس بر من درود بفرستید، پس بی‌تردید کسی که یک بار بر من درود می‌فرستد خداوند ده بار بر او درود خواهد فرستاد. سپس (وسیله) را برایمان از خدا بخواهید، که آن درجه‌ای در بهشت است که شایسته نیست که جز برای بنده‌ای از بندگان خدا باشد. امیدوارم که من آن بنده باشم. پس هر کس که وسیله را برای من از خدا بخواهد شفاعت من در روز قیامت برای او حلال خواهد بود[10]» طلب شفاعت از بندگان در دنیا همان فعل سبب[11] برای به دست آوردن شفاعت آنان برای او [طلب کننده] در روز قیامت خواهد بود. همچنانکه در قولی، [عمل][12] و اعتقاد آنها را برشمرده است[13]. بلکه وسیله همراه با تحقق آن برای او [پیامبر] به خاطر اطلاع از قدر و ارزش و بالا بردن نام و ذکر او طلب می‌شود[14]. و ثواب [این طلب] به ما برمی‌گردد، این همان دعای مأمور و جدا کننده بین دعای مطلوب پیامبر و دعایی است که از آنها نهی کرده است. تا جایی که اطلاع داریم، هیچ کدام از ائمه اربعه و دیگر علمای پیشین[15] نگفته‌اند که بعد از وفات پیامبر و دیگران از آنها طلب استغفار شده باشد آن گونه که اسماعیل بن اسحاق در المبسوط[16] و قاضی عیاض در الشفا[17] و المشارق[18] و یاران دیگر امام مالک – رحمه الله[19]- از ایشان نقل می‌کنند که فرمود: «جایز نمی‌دانم که کسی نزدیک قبر پیامبر[20]- صلی الله علیه و آله و سلم – بایستد و دعا کند[21]. بلکه باید به ایشان سلام کرده و عبور نماید.» همچنین در المبسوط از امام مالک روایت شده است: «برای کسی که از سفر برگشته است یا به سوی [مسجد] پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – آمده است اشکالی ندارد که [پیش][22] قبر پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – بایستد و بر او صلوات و درود بفرستد، و برای او، ابوبکر و عمر دعا کند.» به او گفته شد که گروهی از مردم مدینه بدون آنکه از سفر برگشته باشند، یا به قصد او [زیارت مسجد مدینه] آمده باشند، هر روز یک یا چند بار این کار را می‌کنند، به پیش قبر می‌آیند بر او سلام می‌کنند و ساعتی به دعا می‌پردازند. [امام مالک] فرمود: این [امر] از هیچ کسی از فقهای بلاد اعم از صحابه و دیگران به من نرسیده است و [متأخرین][23] این امت اصلاح نمی‌کنند جز آنچه متقدمین آن اصلاح کرده‌اند[24]. به اطلاع من نرسیده است که پیشینیان این امت چنین کاری را کرده باشند و چندین بار به پیش قبر آمده باشند بلکه این کار را جز برای کسی که از سفر یا به قصد [زیارت] آنجا می‌آمد، زشت و مکروه می‌دانستند.[25]

زیرنویسها:
[1]- در نسخه محقق که از روی نسخه‌های (ب) و (ج) تصحیح شده است آمده است: «و دعوه المسلمین بعضهم لبعض» اما در نسخه اصل پس از کلمه «دعوه» لفظ «إذ» آمده است که در اینجا معنی ندارد. در نسخه (الف) هم کلمه (إذ) آورده شده اما روی آن خط کشیده شده است.
[2]- در صحیح مسلم حدیث شماره 2732 و سنن ابی داوود حدیث شماره 1534 از ابی درداء رضی الله عنه روایت شده است که گفت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - فرمود: «ما من عبد مسلم یدعو لأخیه بظهر الغیب إلّا قال الملک: و لک بمثل»: «هر گاه بندة مسلمانی در غیبت برادر مسلمانش برای او دعا کند، فرشتگان به او جواب می‌دهند. خداوند به تو نیز همانند آن را بدهد.» لفظ حدیث از صحیح مسلم است. این مفهوم در صحیح مسلم حدیث شماره 2733 به صورت دیگری آمده است: «دعوه المسلم لأخیه بظهر الغیب مستجابه» دعای مسلمانان برای برادر مسلمانش در غیب او مستجاب است.
[3]- در نسخه محقق آمده است: «اسألوا له التثبیت فإنه الآن یسأل» اما در نسخه (ج) پس از (اسألوا) عبارت «استغفروا لأخیکم و» اضافه شده است.
[4]- ابوداوود در سنن خود به شماره (3221) آن را آورده است. حاکم نیز آن را در مستدرک (ج) 1 ص 370 آورده است. او می‌گوید: این حدیث به شرط اسناد صحیح است. ولی آن دو این حدیث را تخریج نکرده‌اند.
[5]- در نسخه محقق آمده است: (فإذا قام المسلمون علی جنازته دعواله) اما در نسخه (ج) چنین آمده است (فإذا قام المسلمون علی جنازته دعوا الله له.)
[6]- در متن محقق در داخل کروشه چنین آمده است: [لابه] که از روی نسخه‌های (الف) و (ب) به متن افزوده شده است.
[7]- عبارت [وقت الأسحار] که در متن محقق در داخل کروشه آمده است، در نسخه (ج) یافت نشد.
[8]- در متن محقق چنین آمده است: (و قصدوا بالزیاره التی شرعها رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم احساناً إلی المیت و تذکیراً بالآخره [فبدّلوا ذلک السؤال] المیت بنفسه ...) اما عبارت داخل کروشه از نسخه (ج) حذف شده است اما در نسخه (ب) به جای عبارت داخل کروشه، لفظ (بسؤال) آمده است.
[9]- در نسخه محقق آمده است (و إذا شرع الدعاء لسائر المؤمنین ...)، اما همین عبارت در نسخه (ج) بدین گونه آمده است: (و إذا کان الدعاء مشروعاً لسائر المؤمنین.)
[10]- مسلم این حدیث را در صحیح خود به شماره (384) آورده است.
[11]- در نسخه محقق عبارت (إنما هو فعل السبب) آمده است. اما در نسخه (ج) همین عبارت به صورت (إنما هو فعل للسبب) آورده شده است.
[12]- عبارت داخل کروشه در نسخه (ج) از قلم افتاده است.
[13]- در نسخه محقق آمده است: (کما عدّ ...) اما در نسخه (ج) به جای لفظ «عدَّ» کلمه «طبق» آمده است.
[14]- در نسخه محقق آمده است: (إنما سئلت له الوسیله مع تحققها تنویهاً بقدره و ...)، اما در نسخه «ب» به جای «سئلت» لفظ سألت آمده است.
[15]- در نسخه محقق آمده است: (لم یذکر أحد من الأربعه و لا من غیر هم من ...) اما در نسخه (ج) (و لاغیر هم) آمده است.
[16]- اسماعیل بن إسحاق الجهضمی الأزدی فقیه و مالکی مذهب متوفی به سال 282 هجری می‌باشد. نگا: الأعلام: للزرکلی.
[17]- قاضی عیاض بن موسی الیحصی عالم مغرب و امام اهل حدیث در زمان خودش بود وی متوفی به سال 544 ه‍. ق. می‌باشد. نگا: الأعلام: للزرکی.
[18]- در نسخه‌های اصل و (الف) به جای کلمة (المشارق)، (الشارق) آمده است. متن محقق را از روی نسخه‌های (ب) و (ج) تصحیح کردیم.
[19]- در نسخه محقق آمده است: (و غیرهما من أصحاب مالک عنه ...)، اما در نسخه (ب) آمده است: (من أصحابه.)
[20]- در نسخه محقق آمده است: (عند قبر النبی – صلی الله علیه و آله و سلم -) اما در نسخه (ب) آمده است: (عند القبر.)
[21]- در نسخه محقق آمده است: (و یدعو) اما در نسخه (ج)، این عبارت به صورت (یدعو) آمده است.
[22]- در نسخه محقق آمده است: (أن یقف عند قبر النبی – صلی الله علیه و آله و سلم -) اما در نسخه اصل به جای (عند) کلمه (علی) آمده است که البته نسخه محقق را از روی نسخه‌های (ب) و (ج) تصحیح کردیم.
[23]- در نسخه محقق چنین آمده است: (و لایصلح [آخر] هذه الأمه إلا ...) که لفظ «آخر» از نسخه اصل حذف شده است.
[24]- در نسخه (ج) این عبارت تکرار شده است.
[25]- نگا: قاعده فی التوسل و الوسیله لابن تسمیه، ص (130) تحقیق/ ربیع المدخلی. و الشفا للقاضی عیاض (2/667.)

از کتاب:
الوهیت در پرتو  قرآن و سنت، تألیف: امام عبد العزیز بن محمد بن سعود رحمه الله (متوفی 1218 هـ)، تحقیق: عبدالله بن زید بن مسلم ال مسلم
 
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
IslamWebPedia.Com