دائرة المعارف شبکه اسلامی

اضحيه و ضحيه يا قرباني اسم است براي شتر و گاو و گوسفندي‌كه در روز عيد قربان يا ايام التشريق روزهاي سه‌گانه بعد از دهم ذي‌الحجه براي تقرب بخداوند ذبح مي‌گردد. دليل شرعي آن قول خدا است‌: " إنا أعطيناك الكوثر.فصل لربك وانحر إن شانئك هو الابتر [‌ما بتو خير كثير و فراوان از قرآن وحكمت و نبوت ودين حق و سعادت دردين داده‌ايم پس نمازت را تنها براي خدايت قرار بده و قرباني خويش را كه از شعاير الهي است نيز براي پروردگارت انجام بده‌، براستي دشمن شما بد فرجام و خوار و بي‌نتيجه است‌]" و " والبدن جعلناها لكم من شعائر الله لكم فيها خير حج ٣٦ [‌و شترهاي چاق و فربه قرباني را براي شما از شعاير الهي قرارداديم درآنها بر شما خير و بركت است‌...]‌".

نحر بمعني حيوان سر بريده براي قر‌باني است‌. و به اثبات رسيده است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم و مسلمانان قر‌باني‌كرده‌اند و برآن اجماع‌كرده‌اند.

ترمذي از عايشه روايت‌كرده است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌:" ما عمل آدمي من عمل يوم النحر أحب إلى الله من إهراق الدم إنها لتأتي يوم القيامة بقرونها وأشعارها وأظللافها، وإن الدم ليقع من الله بمكان قبل أن يقع على الارض، فطيبوا بها نفسا [خداوند خون ريختن قرباني انسان را در روز عيد قربان از هر عمل ديگرش دوست‌تر دارد خداوند در روز قيامت حيوان قرباني را برايش زنده مي‌كند با شاخه‌هايش و مويهايش و سمهايش‌، ثوابش را به وي مي‌دهد حتي براي شاخ و موي و سم نيزپاداش مي‌دهد -‌خون قرباني پيش از آنكه روي زمين نپخته شود در محضر خداوند منزلت و مقام پذيرش مي‌يابد پس با طيب خاطرآن را انجام دهيد و قلباً بدان شاد باشيد]‌".

قرباني‌كردن سنت موكده‌اي است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم روي انجام آن تاكيد داشته و آن را ترك نكرده‌اند، براي‌كسي‌كه برآن قدرت داشته باشد ترك آن مكروه است‌. چون بخاري و مسلم بروايت انس آورده‌اند كه پيامبر صلي الله عليه و سلم دو قوچ سياه و سفيد شاخدار را با دست خود سر بريد و قرباني‌ كرد و‌ بسم الله و الله ا‌كبر گفت‌.

مسلم بروايت ام سلمه آورده است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌:" إذا رأيتم هلال ذي الحجة وأراد أحدكم أن يضحي فليمسك عن شعره وأظفاره [هرگاه هلال ماه ذي‌الحجه را مشاهده‌كرديد و يكي از شما خواست قرباني‌كند پس از موي و ناخن‌گرفتن خودداري‌كند تا بعد از انجام قرباني‌]"‌. اينكه فرمود هركس خواست‌كه قرباني‌كند دليل برآنست‌كه قرباني سنت است نه واجب والا مي‌گفت بايد قرباني‌كنيد و... از ابوبكر و عمر روايت شده است‌كه آنان بجاي خانواده خود قرباني نمي‌كردند و برايشان حيوان سرنمي‌بريدند مبادا مردم گمان كنند كه قرباني كردن واجب ا ست[1] .

جز در دو مورد قرباني واجب نمي‌گردد: 1-‌كسي‌كه قرباني را بر خود نذركند واجب مي‌شود چون پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌: " من نذر أن يطيع الله فليطعه [‌هركس بر خود نذركند كه اطاعت خدايند بايد آن را انجام دهد و اطاعت‌كند]‌". حتي اگر نذر كننده بميرد براي نايب او درست است‌كه چيزي راكه پيش ازمرگش معين‌ كرده است تا آن را نذركند، برايش انجام دهد.

٢- بگويد:" هذه لله، أو: هذه أضحية [‌اين حيوان از آن خدا است يا اين حيوان قرباني او است‌]‌". پس واجب مي‌شود آن را قرباني‌كند. امام مالك مي‌گويد: هرگاه حيواني را به قصد و نيت قرباني خريد، قرباني‌كردن آن واجب مي‌شود.

خداوند قرباني را بمنظور احياي سنت ابراهيم و يادبود وي و توسعه وگسترش بر مردم در روز عيد آن را يك عمل شرعي قرار داده و مشروع‌ كرده است‌، همانگونه كه پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌: ايام عيد روزهاي خوردن و نوشيدن و ذكر و ياد خدا است " إنما هي أيام أكل وشرب وذكر الله تعالي" .

قرباني تنها ازسه حيوان شتر وگاو وگوسفند درست و جايزاست و از غير اين سه حيوان كفايت نمي‌كند خداوند مي‌فرمايد: " ليذكروا اسم الله على ما رزقهم من بهيمة الانعام حج ٣٤ [براي هر امتي قربانگاهي قرار داده‌ايم تا نام خدا را به هنگام قرباني بر ذبح چهارپايان يادكنندكه ما آنها را بدانان بخشيده‌ايم و روزي كرده‌ايم‌...]".

گوسفندي‌ كه شش ماه و بزي‌كه يك سال و گاو و گوساله‌اي ‌كه دو سال و شتري كه پنج سال داشته باشد، خواه مذكر يا مونث براي قرباني‌ كفايت مي‌كنند.

1- احمد و ترمذي از ابوهريره روايت‌كرده‌اند كه‌گفت‌: از پيامبر صلي الله عليه و سلم شنيدم‌ كه مي‌گفت‌:" نعمت الاضحية الجذع من الضأن [چه نيكو قرباني است‌،‌گوسفندي‌كه بنزد حنفيه شش ماه و بنزد شافعيه يك سال‌كامل داشته باشد]".

٢-‌عقبه بن عامرگويد:‌ گفتم يا رسول الله ‌گوسفندي (‌جذعي‌) به من رسيده است گفت‌: آن را قرباني‌كن‌. بروايت بخاري و مسلم‌.

٣- بروايت مسلم از جابر آمده است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌:" لا تذبحوا إلا مسنة، فإن تعسر عليكم فاذبحوا جدعة من الضأن [براي قرباني ذبح مكنيد و سر مبريد مگر “‌مسنه“ را و اگر پيداكردن آن برايتان دشوار بود “‌جذعه‌“ گوسفند را قرباني‌كنيد]".

“‌مسنه‌” يعني بزرگ سال از شتر كه پنج سال داشته باشد و از گاو گوساله ‌كه دو سال داشته باشد و از بزكه يك سال و ازگوسفندكه بنا به اختلاف پيشوايان فقهي شش ماه تا يك سال داشته باشد. “‌مسنه‌“ را "‌ثنيه‌“ نيز مي‌گويند.

قرباني‌ كردن حيوان اخته شده اشكالي ندارد. احمد از ابورافع روايت‌ كرده است كه پيامبر صلي الله عليه و سلم دو قوچ سياه و سفيد اخته شده را قر‌باني‌ كرد و بعلاوه ‌گوشت اخته شده نيكوتر و لذت بخش‌تر است‌.

يكي از شرايط حيوان قرباني‌، خالي بودن آن از عيب است‌، پس قرباني‌كردن حيواني‌كه داراي عيب ظاهري باشد،‌كه موجب لاغر شدنش‌گردد، نه عيب كوچك‌، جايز نيست مانند عيوب زير:

4-‌حيواني‌كه از شدت لاغري مغزش آسيب ديده باشد و ديگر چاق نشود.

كه پيامبر صلي الله عليه و سلم در حديث زير بهر چهار عيب آشكارا اشاره ‌كرده است‌:" أربعة لا تجزئ في الاضاحي: العوراء البين عورها والمريضة البين مرضها والعرجاء البين ظلعها والعجفاء التي لا تنقي [‌چهار حيوان براي قرباني‌كفايت نمي‌كنند: حيواني‌كه كوريش و بيماريش و لنگيش و شدت لاغريش‌ كه مغزش آسيب ديده و چاق نمي‌شود آشكار باشد ]‌’‌’‌.

٥-‌‌حيواني‌ كه ‌گوشش بريده شده يا شاخش شكسته باشد. و حيواناتي‌كه داراي عيوب زير هستند همين حكم را دارند: حيواني‌كه دندانهاي بزرگ او افتاده باشد از ريشه وحيواني‌كه پوسته شاخش شكسته و حيواني‌كه چشمش نمي‌بيند و حيواني كه‌گيج باشد و دور خود بگردد و نچرد و حيوان ‌گر كه ‌گري آن فراوان باشد. و حيوان گنگ و بي‌دم و آبستن و حيواني بدون‌ گوش آفريده شده يا نيمه‌گوشش رفته باشد يا نشيمنگاهش “‌دواليه‌”‌اش رفته باشد. اشكالي ندارد ولي اصح اقوال شافعيه اينست كه حيوان ‌كه دواليه‌اش و پستانش و دمش بريده شده باشد چون يك قسمت خوردني را از دست داده است كفايت نمي‌كند. امام شافعي گفته است در‌باره دندانها چيزي از پيامبر صلي الله عليه و سلم در خاطر نداريم‌كه روايت شده باشد.

شرط قرباني آنست‌كه بعد از طلوع خورشيد رو‌ز عيد قربان روزدهم ذي‌الحجه باشد و باندازه اينكه بتوان نماز عيد را خواند از طلوع آفتاب ‌گذشته باشد و بعد از گذشت اين مقدار وقت از طلوع خورشيد روز عيد، در هر ساعت از ساعات سه رو‌زه ايام عيد يعني ايام التشريق‌، چه درشب وچه در روز قرباني صحيح است و با پايان‌گرفتن اين سه روز وقت قرباني تمام مي‌شود.

براء بن عازب‌ گويدكه پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌: اولين چيزي‌كه در روز عيد بدان شروع مي‌كنيم اينست‌كه اول نماز بخوانيم سپس برگرديم و قرباني‌كنيم و هركس چنين عمل‌كند سنت ما را دريافته است و هركس پيش از اين وقت ذبح كند او قرباني نكرده است بلكه حيواني را براي خانواده خود سر بريده است و قرباني نكرده است‌. ابوبرده گفت‌: پيامبر صلي الله عليه و سلم روز عيد برايمان خطبه ايراد كرد و‌ گفت‌: ‌“‌هركس چون ما نماز بخواند و به قبله ما روي آورد و چون ما قرباني‌كند و عبادتش برابرعبادت ما باشد حيوان قرباني را سر نبرد تا اينكه نماز عقد اقامه مي‌شود“‌. و شيخين از پيامبر صلي الله عليه و سلم روايت كرده‌اند: كه هركس پيش از وقت نماز عيد قرباني، كند او براي خانواده خود حيوان سر بريده است‌، و هركس بعد از نماز عيد، و خطبه‌هاي عيد قرباني‌كند قرباني اوكامل است و سنت مسلمين را بجاي آو‌رده است.

هرگاه كسي گوسفندي يا بزي قرباني كرد براي خودش و خانواده‌اش كفايت مي‌كند، چون اصحاب براي خود و خانواده‌شان يك‌گوسفند قرباني مي‌كردند. پس قرباني سنت ‌كفايه است‌، از ابن ماجه و بتصحيح ترمذي روايت شده‌كه ابوايوب گفت‌: “‌در زمان پيامبر صلي الله عليه و سلم هركس براي خود و خانواده‌اش يك‌گوسفند را قرباني ميكرد،‌كه هم خود مي خوردند و هم بديگران مي‌دادند تا اينكه مردم مباهات‌كردند و بدين شكل امروزي درآمد“‌.

هرگاه قرباني شتر وگاو باشد مشاركت در آن براي ديگران جايز است‌كه گاو يا شتربراي هفت نفر كفايت مي‌كند اگرقصد قرباني‌كردن داشته باشد، يا قصد تقرب به الله داشته باشد.

از جابر نقل شده‌ كه‌گفت‌: ما در حديبيه همراه پيامبر صلي الله عليه و سلم بوديم و شتر و گاو را براي هفت نفر قرباني مي‌كرديم‌“‌. بروايت مسلم و ابوذر و ترمذي‌.

سنت است‌كه قرباني‌كننده خود ازگوشت قرباني خود بخورد و بخويشاوندان نيزهديه‌كند و بر فقيران صدقه نمايد، پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت‌:" كلوا وأطعموا وادخروا [‌خود از آن بخوريد و بديگران بدهيد و ازآن ذخيره‌كنيد]‌’‌’‌. علماء‌گفته‌اند بهتر آنست‌كه خود يك سوم را بخورد و يك سوم را صدقه بدهد ويك سوم را ذخيره‌كند ونقل آن بجاي ديگرحتي به شهرديگر هم جايزاست و فروش‌گوشت قرباني و پوستش براي صاحبش جايز نيست و نبايد چيزي از گوشت قرباني بعنون مزد و پاداش به قصاب داده شود و او مي‌تواند برابر عملش برايش مزد قراردهد يا با عمل خود آن را برابري ‌كند. قرباني‌كننده فقط مي‌تواند پوست قرباني را صدقه‌كند و خود نيز از آن بهره ببرد وبقول ابوحنيفه فروختن پوستش و صدقه دادن بهاي آن يا به وسيله بهاي پوستش چيزي بخرد و در خانه‌اش از آن سود ببرد جايز است‌.

كسي‌كه ذبح را نيكو مي‌داند سنت است‌كه خود قرباني را بدست خودش سر ببرد و بگويد:" بسم الله والله أكبر خداوندا اين قرباني براي فلان است - نام خود را بگويد -‌چون پيامبر صلي الله عليه و سلم خود قوچي را سربريد و قرباني‌كرد وگفت‌:" بسم الله والله أكبر، اللهم هذا عني وعن من لم يضح من أمتي [خداوندا اين قرباني براي خودم و براي افرادم از امتم كه ندارند قرباني كنند]‌". بروايت ابوداود و ترمذي اگر قرباني كننده خود نيكو ذبح نمي‌داند خود شاهد و ناظر و حاضر باشد در وقت قرباني‌.

چون پيامبر صلي الله عليه و سلم به فاطمه دخترش‌گفت‌: پاشو و در نزد قربانيت حاضر باش چون بوقت ريختن اولين قطره خونش همه‌ گناهانت آمرزيده مي‌شود و بگو: " إن صلاتي ونسكي ومحياي ومماتي لله رب العالمين، لا شريك له، وبذلك أمرت وأنا أول المسلمين [همانا نمازم و قربانيم و زندگيم و مرگم از آن الله پروردگار جهانيان است‌كه شريك و انباز ندارد و بدان دستور داده شده‌ام و من نخستين‌كسي هستم‌كه در برابر خداوند تسليم هستم و نخستين مسلمانم‌]"‌.

يكي از يارانش‌گفت‌: اي رسول الله اين دستور و دعاگفتن بويژه براي تو و خانواده‌ات مي‌باشد يا براي همگي مسلمانان‌. رسول الله‌گفت‌: بلكه براي همگي مسلمانان است بطور عموم‌.

[1] -‌ابن حزم‌ گفت‌: بطور صحیح از هیچ یك از اصحاب روایت نشده است‌كه قربانی‌كردن واجب باشد و ابوحنیفه می‏‎گوید بر ثروتمندان وكسانی‌كه قدرت آن را دارند ودر سفرنیستند ودارائیشان بحد نصاب می‌رسد واجب است‌، چون پیامبر(‌ص‌)‌گفت‌:‌كسی‌كه قدرت دارد و توان مالی دارد وقربانی نمی‌كند به مصلای عید مانزدیك نشود. احمدوابن ماجه آن را روایت‌كرده و حاكم آن را صحیح‌ دانسته و امامان ترجیح دادهاند كه موقوف است. ‌‌مو‌لف