قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

معاني القرآن نوشته فراء:

فراء و ديكته كردن كتاب:
فراء ابو زكريا يحيي بن زياد عبدالله بن منظور ديلمي است او در سال 144 هـ در كوفه به دنيا آمد، و در آنجا بزرگ شد و نزد اساتيد آنجا تربيت يافت و منزلت علمي وي معروف است و به همين خاطر لقب اميرالمومنين را در نحو گرفت، او بعد از كسائي سر دسته كوفيها شد، و در بغداد ماندگار شد و در سال 207 هـ ، درگذشت.
در اوايل كتاب، راوي­اش ابو عبدالله محمدبن جهم بن هارون سمري مي­گويد: «در اين كتاب معاني قرآن وجود دارد كه آن را ابو زكريا يحيي بن زياد فراء بدون نسخه­ يعني از بر به ما ديكته مي­كرد».
هدف و روش:
از عنواني كه فراء براي كتابش برگزيده، هدف از بحثهايش نيز روشن مي­شود، او نمي­خواهد قرآن كريم را آيه به آيه تفسير كند، بلكه به تفسير مشكل اعراب و معاني بعضي از آيات مي­پردازد و به همين خاطر است كه مي­بينيم تفسير وي پُر از مناقشات جامع نحوی و ايستهاي لغوي است.
اين تفسير دال بر مهارت نويسنده­اش در لغت و آشنائی با اسالیب و روشهای آن، و دال بر توانايي فوق­العاده  وي در نحو و شناخت وي به لهجه­ها و قرائتهاي مختلف عرب، مي­باشد.
و كمتر مي­بينيم كه نويسنده توجهی به ذکر اخبار روایت شده از پیامبر یا صحابه یا تابعین کرده باشد، این­گونه تفسیرها جزو تفسیر ماثور به شمار نمي­آيند، و شايد اين اولين تفسير عقلي­اي باشد كه بدست ما رسيده ، و ارزش علمي اين نوع تفسيرها به اندازه پايبندي آن به روش علمي درست و برخورداري آن از ابزار و وسايل علمي، بر مي­گردد.
و ما به ذكر بعضي از موارد تفسير شده آن به خاطر توضيح روش آن مي­پردازيم.
فراء مي­گويد: همه قاريان و نويسندگان قرآن بر حذف «الف» در «بسم­الله الرحمن الرحيم» اجماع دارند، و اينكه همه آنها قايل به اثبات «الف» در آيه­ي ﴿فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ﴾ (الواقعة:74) هستند. ايشان بعد از اين به بيان سبب آن مي­پردازد و شروع به تفسير سوره فاتحه مي­كند و مي­گويد: همه قاريان «الحمدلله» را با رفع خوانده‌اند، اما بدوي­ها بعضي­شان آن را با نصب (فتحه) «الحمدلله» و بعضي­هايشان آن را با جر (کسره) «الحمدلله» و بعضي­هايشان نيز آن را با رفع (ضمه) دال و لام «الحمدلله» مي­خوانند.
و بعداً به بيان هر يك از اين حالات مذكور مي­پردازد.
و همچنين مي­گويد: «عليهمُ و عليهمِ» دو لهجه­اند كه هر يك از آنها در عربي داراي روش خاصي مي­باشند و به بيان سبب ضمه­ ي هاء و كسر آن اشاره مي­كند.
و بعداً مي­گويد: مجرور بودن «غير» در ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ..﴾(الفاتحة:7) عليهم» به خاطر آن است كه اين براي الذين نعت مي­باشد، و بعد از بيان اعراب واژه «غير» مي­گويد: اما فرموده خداوند ﴿..وَلا الضَّالِّينَ﴾، حقيقتاً «غير» به معناي «لا» است و به اين خاطر مي­باشد که به غيرعطف شده…
فراء اين گونه در تفسير سوره فاتحه به پيش مي­رود.[1]
و در تفسير سوره نور مي­گويد: ﴿سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا..﴾(النور:1) به مقدر كردن «هذه» مرفوع شده، و در اين صورت مي­شود «هذه سوره انزلناها»، و آن را با راجعي كه ذكر كرده مرفوع نكرده، زيرا جمله با اسماي نكره قبل از آوردن خبرش شروع نمي­شود مگر آنكه آن جواب باشد.
شما مي­بينيد كه نمي­گويد: رجل قام، بلكه مي­گويد؛ قام رجل، و تقديم نكره بر خبرش كه بدان متصل باشد و بعداً خبري را به غير از جمله براي آن آورده شود، قبيح است.
گفته مي­شود: رجل يقوم أعجب إلي من رجل لا يقوم، و قبيح است كه بعد از جمله صله منتظر خبر شد. اما منتظر خبر بعد از جواب خوب است، کسی می­گوید: من فی الدار؟ گفته مي­شود: رجلٌ و اگر بگويد: رجلٌ، فيها، هيچ اشكالي ندارد، زيرا اين مرفوع بودن به خاطر عطف آن است نه صفت.[2]
فراء در سوره نمل مي­گويد: خداوند مي­فرمايد: ﴿إِنِّي لا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ﴾(النمل:10) و آن را استثناء مي­كند و مي­فرمايد: ﴿ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (النمل:11) اينها نزد خداوند مورد بخشايش قرار گرفته­اند و يكي مي­پرسد چگونه اين خوف تغيير مي­يابد؟ در جواب
 مي­گويم: اين داراي دو گونه است. يكي اينكه گفته شود: پيامبران معصومند و خداوند آنها را مورد بخشايش قرار داده و در روز قيامت از عذاب الهي در امان­اند و هر كه عمل صالح و خراب را خلط كند اين در حالت خوف و رجاء است. اين يكي و ديگر آنكه كساني كه معصوم نيستند اين استثناء شامل آنها نمي­شود، چون معناي آن اين است كه پيامبران نمي­ترسند و غير آنهايند كه خواهند ترسيد.
و بعداً گروهي ديگر را نيز استثنا مي­كند و مي­گويد: مگر كساني كه ظلم كرده باشند، اينها نمي­ترسند، زيرا مشركي كه تو به كند و رفتار خوب و شايسته انجام دهد اين مورد غفران الهي قرار مي­گيرد و از عذاب الهي نمي­ترسد.
بعضي از نحويها گفته­اند: «الا» در لغت به منزله­ي واو است. در اين صورت معناي آيه اين مي­شود. پيامبر و كساني كه ظلم كرده و بعداً پشيمان شوند، و عمل شايسته را انجام دهند، نزد خدا نمي­ترسند.
در جايي ديگر نيز به اين معنا به كار رفته: ﴿ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا﴾(البقرة:150) يعني كساني را كه ظلم كرده­اند.
اما من آنچه را كه آنها مي­گويند، در عربي نديده­ام، زيرا جائز نيست گفته شود: قام الناس إلا عبدالله و هو قائم، چون استثنا اسمي را كه بعد از «إلا» مي­آيد از معناي قبل از «إلا» خارج مي­كند ولي جائز است گفته شود: عليك ألف سوي ألف آخر، اگر به جاي سوی «إلا» گذارده شود اين درست است و «الا» به معناي آنچه كه آنها مي­گويند تاويل مي­شود، اما اگر به تنهايي و تعداد كم از تعداد زياد آن مستثنا شود، اين جايز نيست.
و فرموده خداوند كه مي­فرمايند: ﴿ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ ﴾ در اينجا به معناي واو نيست بلكه به منزله سوي است، يعني كساني را كه خدا از فضل خويش آن را بخواهد و اگر جايز باشد سوي در جاي «إلا» قرار گيرد اين مي­تواند به معناي و او باشد. چون تو مي­گوئي: عندي مال كثير سوي هذا، يعني آن نزد من است...[3]
در سوره سبأ در آيه­اي خداوند مي­فرمايد: ﴿ وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ﴾(سـبأ:17) و اين گونه يحيي و ابو عبدالرحمان آن را خوانده‌اند ولي آنچه كه شايع است « وَهَلْ يُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ» مي­باشد. و ﴿ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ﴾(سـبأ:17) ذلك محلاً منصوب است به جزيناهم.
اگر گفته شود، چه طور تنها كافران مجازات خواهند شد در حالي كه مجازات براي هر يك از كافر و مسلمان مي­باشد در پاسخ گفته مي­شود: جازيناه به معناي كافأناه (سزا دادن) است و پاسخ اعمال زشت كافران همانند خود اعمالشان مي­باشد (يعني عذابي دردناك و ویرانگر دارند)، اما مومن پاداش خوب مي­گيرند چون آنها توشه ذخيره كرده­اند و مجازات نخواهند شد و گاهاً گفته مي­شود كه «جازيتُ» به معناي «جزيت» بعني «تو را پاداش دادم» مي­آيد ولي مشهورترين معنای آن آنچه بود كه ذكر كردم مگر نمي­بيني كه خداوند فرموده: ﴿ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ﴾ و نگفته «جازيناهم»، و شنيده­ام كه جازيت به معناي جزيت به معناي عاقبت و عقبت (يعني او را سزا دادم) نيز آمده...[4]
و به اين چند مثال اكتفا مي­كنيم و اميدواريم كه با وجود اندک بودن آن توانسته باشیم، منهج فراء در تفسير و ارزش علمي آن را روشن کرده باشیم.


[1] . تفسير مشكل اعراب قرآن و معانیه ص 287ـ 288 ج 2.
[2] . همان، ص 243 ـ 244.
[3] . همان، ج 2 ص 287ـ 288.
[4] . همان، ج 2 ص 359.

پژوهشي پيرامون اصول و فروع شيعه دوازده امامي(2)، (مبحث تفسیر)، تأليف: دكتر علي سالوس
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
IslamWebPedia.Com