قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تفسير در قرن دوم

و در قرن دوم هجري عصر تدوين شروع مي­شود، و ما مي­دانيم كه خليفه­ي پنجم عمربن عبدالعزيز به جمع­آوري سنت و تدوين آن دستور داد، و ايشان در قرن اول سال 99 خلافت را بر عهده داشت، و در سال اول قرن دوم متوفي شد، و اولين كسي كه به او جواب داد ابن شهاب زهري متوفي سال 124 هجري مي­باشد و ديگران نیز از او پيروي كردند و در طبقه بعدي تدوين شايع گرديد، و تفسير به عنوان بابي از ابواب سنت قرار گرفت و از اينجا تدوين و جمع­آوري آن صورت گرفت ولي تنها كمي از تدوين شده­هاي آن قرن به ما رسيده است، مانند: موطأ امام مالك، و مسند امام شافعي، و مسند ابي داود طياليسي متوفي سال 204 هجري و كتاب (الآثار) نوشته­ي محمد شيباني دوست و صاحب امام ابو حنيفه.
در اين قرن ما شاهد بر پایی تفسير به عنوان علمی قائم به ذات خويش هستیم، و در اينجا از كتابهای نوشته شده سخن مي­گوئيم: چون: التفسير الكبير نوشته­ي مقاتل بن سليمان متوفاي سال 150 هجري، و تفسير يحيي بن سلام متوفي سال 200 هجري، و معاني القرآن نوشته­ي ابو ذكريا يحيي بن زياد فراء متوفاي سال 207 هـ.
 
اولاً: تفسير مقاتل بن سليمان:
اين اولين تفسيري است كه تمام آيات قرآن را تفسير كرده، و به دست ما رسيده است و سخن راجح اين است كه هيچ كس در اين مورد بر او سبقت نگرفته است، و سفيان ثوري كه 11 سال بعد از مقاتل فوت مي­كند و تفسير خود را در يك مجلد نوشته است و به تفسير مجاهد بسيار نزديك است[1] اين را ترجيح مي­دهد كه تفسير بعضي آيات و كلمات در قرن دوم به خصوص در نيمه­ي اول پابرجا بوده است.
و با وجود اينكه مقاتل از سلف است و تفسير بزرگي در چهار مجلد نوشته است ولي نزد جمهور منزلت علمي را پيدا نكرده است، و آن هم به اين خاطر است كه مقاتل مجروح و متهم به دروغ و تجسيم و نقل بسيار از اهل كتاب مي­باشد.
و ارزش اين تفسير تنها در صحت آنچه از معاني آيات فهميده است مي­باشد، و به اين خاطر است كه ذهبي در مورد او مي­گويد:
متروك الحديث است و به تجسيم آلوده شده با وجود اينكه در تفسير دريایی مي­باشد، و از شافعي روايت شده كه ايشان فرمودند: مردم همه به سه نفر نيازمند هستند: مقاتل بن سليمان در تفسير، و علي ابن ابي سلمي در شعر، و ابو حنيفه در كلام.[2]
 
ثانياً: تفسير يحيي بن سلام
يحيي بن سلام بن ابي ثعلبه التيمي ـ مولاي تيمي بوده است ـ ملقب به ابو ذكريا، اهل بصري، و از آنجا به مصر رفت و از آنجا نيز به آفریقا رفت و در آنجا ساكن شد و به حج نيز رفت و بعد به مصر برگشت و در آنجا در ماه صفر سال 200 هجري فوت كرد.
ابن جزري در شرح حال يحيي مي­گويد: صاحب تفسير است و از اصحاب حسن بصري و حسن بن دينار و ديگران روايت مي­كند.
و از حمادبن سلمه و همام بن يحيي و سعيد بن ابي عروبه نيز روايت مي­كند. داني مي­گويد: گفته مي­شود: نزديك به 20 تابعي را ديده و از آنها روايت كرده .
به مغرب رفت و در آفريقا ساكن شد و تفسير قرآن را به مردم یاد داد و هيچ كس مانند او تلاش نكرده است و كتاب ايشان كتابي جامع مي­باشد.
و ايشان معتبر و عالم به قرآن و سنت و لغت عرب مي­باشند و عبدالله بن وهب در مصر و بزرگواراني ديگر نيز از ايشان نقل قول مي­كنند.[3]
و ابن حجر در كتاب لسان­الميزان در مورد شرح حال ايشان مي­گويد:
در مغرب از سعيدبن ابي عروبه و مالك و جماعه روايت مي­كرد.
دارقطني او را ضعيف­ تلقي مي­كند و ابن عدي مي­گويد: احاديث او با ضعيف نوشته مي­شود، بحربن نصر و ديگران از او روايت مي­كنند و ابي حبان او را از ثقات حساب مي­كند و گفته است: شايد اشتباه كرده باشد. سعيدبن عمرو بردعي مي­گويد: از ابي زرعه در مورد يحيي بن سلام پرسيدم: گفت: حرفي در مورد او نيست، و شايد اشتباه كرده باشد و ابو حاتم رازي مي­گويد: شيخ بصره بود و به مصر رفت و مردي «صدوق» است. ابو العرب در طبقات القيروان مي­گويد: يحيي مفسر بود و تصنيفات زيادي در فنون علم دارد و از حفاظ و بهترين بندگان خداوند مي­باشد.[4]
آنچه گفتيم از يحيي و تفسير ايشان بود، ولي اين تفسير كجاست؟ و روش آن چگونه است؟ و چرا گفته شد: هيچ كدام از متقدمين مانند آن نمي­مانند؟ در مورد اين تفسير هيچ چيزي به ما نرسيده است.
 
ثالثاً: معاني القرآن نوشته فراء:
فراء و ديكته كردن كتاب:
فراء ابو زكريا يحيي بن زياد عبدالله بن منظور ديلمي است او در سال 144 هـ در كوفه به دنيا آمد، و در آنجا بزرگ شد و نزد اساتيد آنجا تربيت يافت و منزلت علمي وي معروف است و به همين خاطر لقب اميرالمومنين را در نحو گرفت، او بعد از كسائي سر دسته كوفيها شد، و در بغداد ماندگار شد و در سال 207 هـ ، درگذشت.
در اوايل كتاب، راوي­اش ابو عبدالله محمدبن جهم بن هارون سمري مي­گويد: «در اين كتاب معاني قرآن وجود دارد كه آن را ابو زكريا يحيي بن زياد فراء بدون نسخه­ يعني از بر به ما ديكته مي­كرد».
هدف و روش:
از عنواني كه فراء براي كتابش برگزيده، هدف از بحثهايش نيز روشن مي­شود، او نمي­خواهد قرآن كريم را آيه به آيه تفسير كند، بلكه به تفسير مشكل اعراب و معاني بعضي از آيات مي­پردازد و به همين خاطر است كه مي­بينيم تفسير وي پُر از مناقشات جامع نحوی و ايستهاي لغوي است.
اين تفسير دال بر مهارت نويسنده­اش در لغت و آشنائی با اسالیب و روشهای آن، و دال بر توانايي فوق­العاده  وي در نحو و شناخت وي به لهجه­ها و قرائتهاي مختلف عرب، مي­باشد.
و كمتر مي­بينيم كه نويسنده توجهی به ذکر اخبار روایت شده از پیامبر یا صحابه یا تابعین کرده باشد، این­گونه تفسیرها جزو تفسیر ماثور به شمار نمي­آيند، و شايد اين اولين تفسير عقلي­اي باشد كه بدست ما رسيده ، و ارزش علمي اين نوع تفسيرها به اندازه پايبندي آن به روش علمي درست و برخورداري آن از ابزار و وسايل علمي، بر مي­گردد.
و ما به ذكر بعضي از موارد تفسير شده آن به خاطر توضيح روش آن مي­پردازيم.
فراء مي­گويد: همه قاريان و نويسندگان قرآن بر حذف «الف» در «بسم­الله الرحمن الرحيم» اجماع دارند، و اينكه همه آنها قايل به اثبات «الف» در آيه­ي ﴿فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ﴾ (الواقعة:74) هستند. ايشان بعد از اين به بيان سبب آن مي­پردازد و شروع به تفسير سوره فاتحه مي­كند و مي­گويد: همه قاريان «الحمدلله» را با رفع خوانده‌اند، اما بدوي­ها بعضي­شان آن را با نصب (فتحه) «الحمدلله» و بعضي­هايشان آن را با جر (کسره) «الحمدلله» و بعضي­هايشان نيز آن را با رفع (ضمه) دال و لام «الحمدلله» مي­خوانند.
و بعداً به بيان هر يك از اين حالات مذكور مي­پردازد.
و همچنين مي­گويد: «عليهمُ و عليهمِ» دو لهجه­اند كه هر يك از آنها در عربي داراي روش خاصي مي­باشند و به بيان سبب ضمه­ ي هاء و كسر آن اشاره مي­كند.
و بعداً مي­گويد: مجرور بودن «غير» در ﴿غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ..﴾(الفاتحة:7) عليهم» به خاطر آن است كه اين براي الذين نعت مي­باشد، و بعد از بيان اعراب واژه «غير» مي­گويد: اما فرموده خداوند ﴿..وَلا الضَّالِّينَ﴾، حقيقتاً «غير» به معناي «لا» است و به اين خاطر مي­باشد که به غيرعطف شده…
فراء اين گونه در تفسير سوره فاتحه به پيش مي­رود.[5]
و در تفسير سوره نور مي­گويد: ﴿سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا..﴾(النور:1) به مقدر كردن «هذه» مرفوع شده، و در اين صورت مي­شود «هذه سوره انزلناها»، و آن را با راجعي كه ذكر كرده مرفوع نكرده، زيرا جمله با اسماي نكره قبل از آوردن خبرش شروع نمي­شود مگر آنكه آن جواب باشد.
شما مي­بينيد كه نمي­گويد: رجل قام، بلكه مي­گويد؛ قام رجل، و تقديم نكره بر خبرش كه بدان متصل باشد و بعداً خبري را به غير از جمله براي آن آورده شود، قبيح است.
گفته مي­شود: رجل يقوم أعجب إلي من رجل لا يقوم، و قبيح است كه بعد از جمله صله منتظر خبر شد. اما منتظر خبر بعد از جواب خوب است، کسی می­گوید: من فی الدار؟ گفته مي­شود: رجلٌ و اگر بگويد: رجلٌ، فيها، هيچ اشكالي ندارد، زيرا اين مرفوع بودن به خاطر عطف آن است نه صفت.[6]
فراء در سوره نمل مي­گويد: خداوند مي­فرمايد: ﴿إِنِّي لا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ﴾(النمل:10) و آن را استثناء مي­كند و مي­فرمايد: ﴿ إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ (النمل:11) اينها نزد خداوند مورد بخشايش قرار گرفته­اند و يكي مي­پرسد چگونه اين خوف تغيير مي­يابد؟ در جواب
 مي­گويم: اين داراي دو گونه است. يكي اينكه گفته شود: پيامبران معصومند و خداوند آنها را مورد بخشايش قرار داده و در روز قيامت از عذاب الهي در امان­اند و هر كه عمل صالح و خراب را خلط كند اين در حالت خوف و رجاء است. اين يكي و ديگر آنكه كساني كه معصوم نيستند اين استثناء شامل آنها نمي­شود، چون معناي آن اين است كه پيامبران نمي­ترسند و غير آنهايند كه خواهند ترسيد.
و بعداً گروهي ديگر را نيز استثنا مي­كند و مي­گويد: مگر كساني كه ظلم كرده باشند، اينها نمي­ترسند، زيرا مشركي كه تو به كند و رفتار خوب و شايسته انجام دهد اين مورد غفران الهي قرار مي­گيرد و از عذاب الهي نمي­ترسد.
بعضي از نحويها گفته­اند: «الا» در لغت به منزله­ي واو است. در اين صورت معناي آيه اين مي­شود. پيامبر و كساني كه ظلم كرده و بعداً پشيمان شوند، و عمل شايسته را انجام دهند، نزد خدا نمي­ترسند.
در جايي ديگر نيز به اين معنا به كار رفته: ﴿ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا﴾(البقرة:150) يعني كساني را كه ظلم كرده­اند.
اما من آنچه را كه آنها مي­گويند، در عربي نديده­ام، زيرا جائز نيست گفته شود: قام الناس إلا عبدالله و هو قائم، چون استثنا اسمي را كه بعد از «إلا» مي­آيد از معناي قبل از «إلا» خارج مي­كند ولي جائز است گفته شود: عليك ألف سوي ألف آخر، اگر به جاي سوی «إلا» گذارده شود اين درست است و «الا» به معناي آنچه كه آنها مي­گويند تاويل مي­شود، اما اگر به تنهايي و تعداد كم از تعداد زياد آن مستثنا شود، اين جايز نيست.
و فرموده خداوند كه مي­فرمايند: ﴿ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ ﴾ در اينجا به معناي واو نيست بلكه به منزله سوي است، يعني كساني را كه خدا از فضل خويش آن را بخواهد و اگر جايز باشد سوي در جاي «إلا» قرار گيرد اين مي­تواند به معناي و او باشد. چون تو مي­گوئي: عندي مال كثير سوي هذا، يعني آن نزد من است...[7]
در سوره سبأ در آيه­اي خداوند مي­فرمايد: ﴿ وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ﴾(سـبأ:17) و اين گونه يحيي و ابو عبدالرحمان آن را خوانده‌اند ولي آنچه كه شايع است « وَهَلْ يُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ» مي­باشد. و ﴿ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ﴾(سـبأ:17) ذلك محلاً منصوب است به جزيناهم.
اگر گفته شود، چه طور تنها كافران مجازات خواهند شد در حالي كه مجازات براي هر يك از كافر و مسلمان مي­باشد در پاسخ گفته مي­شود: جازيناه به معناي كافأناه (سزا دادن) است و پاسخ اعمال زشت كافران همانند خود اعمالشان مي­باشد (يعني عذابي دردناك و ویرانگر دارند)، اما مومن پاداش خوب مي­گيرند چون آنها توشه ذخيره كرده­اند و مجازات نخواهند شد و گاهاً گفته مي­شود كه «جازيتُ» به معناي «جزيت» بعني «تو را پاداش دادم» مي­آيد ولي مشهورترين معنای آن آنچه بود كه ذكر كردم مگر نمي­بيني كه خداوند فرموده: ﴿ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ﴾ و نگفته «جازيناهم»، و شنيده­ام كه جازيت به معناي جزيت به معناي عاقبت و عقبت (يعني او را سزا دادم) نيز آمده...[8]
و به اين چند مثال اكتفا مي­كنيم و اميدواريم كه با وجود اندک بودن آن توانسته باشیم، منهج فراء در تفسير و ارزش علمي آن را روشن کرده باشیم.


[1] . عبدالرحمان سورتي محقق تفسير مجاهد را مي­بينيم كه به تفسير سفيان ثوري در حاشيه بسيار مراجعه مي­كند. 
[2] . تهذيب التهذيب 10/279: 285 و طبقات المفسرين: داودي 2/330ـ 331 ، شرح حال مقاتل سليمان.
[3] . غايه النهايه في طبقات القراء: شمس­الدين ابو الخير محمدبن ابن الحزري، 2/373 شماره 3848 و طبقات المفسرين: داودي 2/3871 شرح حال شماره 685.
[4] . ميزان الاعتدال: ذهبي
[5] . تفسير مشكل اعراب قرآن و معانیه ص 287ـ 288 ج 2.
[6] . همان، ص 243 ـ 244.
[7] . همان، ج 2 ص 287ـ 288.
[8] . همان، ج 2 ص 359.

پژوهشي پيرامون اصول و فروع شيعه دوازده امامي(2)، (مبحث تفسیر)، تأليف: دكتر علي سالوس
مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
IslamWebPedia.Com