قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

جمع‌آوری قرآن کریم

تعدای از حافظان قرآن کریم در جنگ یمامه به شهادت رسیدند. همین امر ابوبکر صدیق رضی الله عنه  را بر آن داشت تا در مورد جمع‌آوری قرآن با عمر فاروق رضی الله عنه  مشورت نماید. قرآن کریم به شکل پراکنده بر روی پوستین‌های چرمی، استخوان‌ها (کتف‌ها)ی شتر و شاخه‌های پهن خرما نوشته شده و در سینه‌ی افراد، پراکنده بود.[1] ابوبکر صدیق رضی الله عنه  مسؤولیت جمع‌آوری قرآن را که هیچ پیشینه‌ای نداشت و کار جدیدی بود، به صحابی بزرگوار رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  زید بن ثابت انصاری رضی الله عنه  واگذار کرد. زید رضی الله عنه  می‌گوید: ابوبکر صدیق رضی الله عنه  مرا (در زمره‌ی مجاهدان) برای جنگ با اهل یمامه (مسیلمه‌ی کذاب و پیروانش) فرستاد. ابوبکر صدیق رضی الله عنه  می‌فرماید: عمر رضی الله عنه  پیشم آمد و گفت: «تعداد زیادی از حافظان قرآن در جنگ یمامه کشته شدند و من از این می‌ترسم که در جنگ با سایر کفار نیز حافظان بیش‌تری کشته شوند و بدین‌سان بخش زیادی از قرآن نابود شود. لذا پیشنهاد می‌کنم دستور بدهی که قرآن را گردآوری کنند.» به عمر گفتم: چگونه کاری بکنم که رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  نکرده‌اند؟![2] عمر رضی الله عنه  گفت: «به خدا قسم که اگر قرآن جمع شود، خیلی بهتر است.» ابوبکر صدیق رضی الله عنه  می‌افزاید: عمر به‌قدری پیشم آمد و بر پیشنهادش تأکید کرد که خدای متعال، سینه‌ام را همانند سینه‌ی عمر رضی الله عنه  (برای گردآوری قرآن) گشود و به همان نتیجه رسیدم که عمر رضی الله عنه  پیشنهاد کرده بود. زید رضی الله عنه  می‌گوید: ابوبکر صدیق رضی الله عنه  به من فرمود: «تو، جوان و خردمند هستی و در راستی تو تردیدی نداریم؛ تو در زمان رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  کاتب وحی بودی؛ پس برای جمع‌آوری قرآن اقدام کن و آن را گردآور.» زید می‌گوید: «به خدا سوگند اگر به من دستور می‌دادند که کوهی را جابه‌جا کنم، برایم آسان‌تر از این بود که مرا مأمور جمع‌آوری قرآن کنند. من، در پی جمع‌آوری قرآن برآمدم و ایاتی را که در سینه‌ها، شاخه‌های خرما، صفحه‌های سنگی، پوستین‌های چرمی و کتف‌ شتر و گوسفند پراکنده بود، گرد آوردم. آخر سوره‌ی توبه (از لَقَدْ جَاءَ‌کم تا انتهای سوره) را تنها نزد ابوخزیمه‌ی انصاری رضی الله عنه  یافتم. مصحف‌های جمع‌آوری شده تا پایان حیات ابوبکر صدیق رضی الله عنه  نزد ایشان بود و پس از وفاتشان به عمر فاروق رضی الله عنه  و پس از عمر رضی الله عنه  به دخترش حفصه رضی الله عنها سپرده شد.[3] بغوی، در توضیح این روایت می‌گوید: از این روایت، معلوم می‌شود که صحابه رضی الله عنه  قرآنی را که خدای متعال بر پیامبرش نازل کرده‌است، از جاهای مختلف گرد‌آورده و بر آن چیزی نیفزوده و یا از آن چیزی کم نکرده‌اند. بنابراین، قرآن در شاخه‌های خرما، صفحه‌های سنگی و سینه‌های حافظان پراکنده بوده و صحابه رضی الله عنه  از این نگران بوده‌اند که با از بین رفتن هر یک از این‌ها، بخشی از قرآن از دست می‌رود و همین نگرانی، آنان را بر آن داشت تا با اتفاق نظر همدیگر قرآن را یک‌جا گرد‌آورند و آن را همان‌گونه که از رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  شنیده بودند و بی‌آن‌که چیزی از آن را پس و پیش کنند،‌ بنویسند. صحابه رضی الله عنه  در نوشتن قرآن، همان ترتیبی را رعایت کردند که از رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  فراگرفته بودند؛ جبرئیل علیه السلام هنگام نزول هر ایه، ترتیب و جایش را به رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  نشان می‌داد و می‌گفت که این ایه، پس از فلان ایه در فلان سوره قرار می‌گیرد. آن حضرت صلی الله علیه و سلم  نیز قرآن را به صحابه به همان ترتیبی آموزش می‌دادند که جبرئیل به ایشان گفته بود و اینک قرآنی که در دست ما است، به همان ترتیب می‌باشد.[4] آری، این یکی از امتیازات و فضایل ابوبکر صدیق رضی الله عنه  است که او، نخستین کسی است که به جمع‌آوری قرآن همت گماشت. صعصعه بن صوحان رحمه الله می‌گوید: نخستین کسی که به جمع‌آوری قرآن اقدام کرد و کلاله[5] را ارث‌گذار قرار داد، ابوبکر صدیق رضی الله عنه  بود.[6] علی بن ابی‌طالب رضی الله عنه  نیز فرموده است: خداوند متعال، ابوبکر صدیق رضی الله عنه  را مورد رحمتش قرار دهد که او، نخستین کسی است قرآن را جمع‌آوری کرد.[7]
ابوبکر صدیق رضی الله عنه  زید بن ثابت رضی الله عنه  را از آن جهت مأمور انجام چنین کار بزرگی کرد که زید رضی الله عنه  دارای ویژگی‌ها و توانمندی‌های خاصی بود:
1ـ زید رضی الله عنه  جوانی بیست‌ویک‌ساله بود که برای انجام مأموریتش، نشاط و توان بیش‌تری داشت.
2ـ زید رضی الله عنه  از فراست و هوش بالایی برخوردار بود که او را شایسته‌ی انجام کار بزرگی چون جمع‌آوری قرآن، قرار داد.
3ـ زید، جوانی مؤمن و قابل اعتماد بود و هیچ شکی در درستی و راستی وی وجود نداشت که سبب سلب اطمینان از او گردد.
4ـ زید رضی الله عنه  در کتابت وحی پیشینه داشت و همین سابقه‌، کارورزی و تجربه‌ای عملی برای زید رضی الله عنه  در نوشتن قرآن بود و سبب می‌شد تا نوشتن قرآن، برایش کار تازه‌ای نباشد.[8]
این ویژگی‌های باارزش زید رضی الله عنه  ابوبکر صدیق رضی الله عنه  را بر آن داشت تا مسؤولیت جمع‌آوری قرآن را به زید رضی الله عنه  بسپارد و او را در انجام چنین کار بزرگی، شایسته و خبره بداند.
5 ـ علاوه بر این زید رضی الله عنه  یکی از چهار نفری بود که در زمان رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  قرآن را جمع‌آوری کردند. قتاده می‌گوید: از انس بن مالک رضی الله عنه  پرسیدم: چه کسی در زمان رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  قرآن را جمع‌آوری کرد؟ انس رضی الله عنه  فرمود: «چهار نفر که همه‌ی آن‌ها از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ بن جبل، زید بن ثابت و ابوزید رضی الله عنه  »[9]
شیوه‌ای که زید رضی الله عنه  برای جمع‌آوری قرآن در پیش گرفت، این بود که تنها آن دسته از دست‌نوشته‌های قرآنی را می‌پذیرفت که در حضور رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  نوشته شده بود و آن‌چه را که صحابه از ایات قرآن حفظ داشتند، می‌پذیرفت و البته از ترس این‌که مبادا در حفظ، اشتباهی وجود داشته باشد، تنها به محفوظات بسنده نمی‌کرد و آن‌ها را با دست‌نوشته‌‌ها، مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌داد. او تنها دست‌نوشته‌ای را می‌پذیرفت که آورنده‌ی آن دست‌نوشته، با خود دو شاهد داشت که گواهی دهند ایات دست‌نوشته در حضور رسول‌خدا صلی الله علیه و سلم  به کتابت در آمده است.[10] بنابراین زید رضی الله عنه  در جمع‌آوری قرآن به‌قدری باریک‌بین و حساس بود که هشیارانه و با دقت کامل مسؤولیتش را انجام داد. زید رضی الله عنه  در زمان عثمان بن عفان رضی الله عنه  نیز طلیعه‌دار جمع‌آوری قرآن شد.[11]


[1] حروب الردة و بناء الدولة الإسلامية، نوشته‌ي احمد سعيد، ص145
[2] شايد رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم  از آن جهت قرآن را در مصحفي گرد نياوردند كه بيم آن مي‌رفت كه بعد‌ها چيزي از احكام يا حتي الفاظ قرآن منسوخ شود و آيه يا بخش منسوخ‌شده، هم‌چنان در مصحف بماند. با وفات رسول‌خدا صلی الله علیه و آله و سلم  كه وحي منقطع شد، خداي متعال در دل صحابه انداخت تا براي حفظ و ماندگاري قرآن، آن را جمع كنند. (سيرة و حياة الصديق، ص120)
[3] بخاري، شماره‌ي4986
[4] شرح السنة (4/522) از بغوي
[5] كلاله، از ديدگاه ابوبكر صديق رضی الله عنه  به كسي مي‌گويند كه مرده است و پدر و يا فرزندي ندارد. در آيه‌ي176 سوره‌ي نساء، حكم ميراث كلاله، بيان شده و كلاله را ميت ارث‌گذاري معرفي كرده كه بدون فرزند بوده و تنها خواهر و يا برادري پس از او مانده باشد. ابوبكر صديق علاوه بر نداشتن فرزند، نداشتن پدر را نيز در تعريف كلاله داخل كرد و فرمود: «در مورد كلاله نظري دادم كه اگر درست باشد، از جانب خدا است و اگر درست نباشد، از جانب من و شيطان مي‌باشد. نگاه كنيد به: موسوعة فقه أبي‌بكر، ص36
[6] اين روايت را ابن‌ابي‌شيبه (7/196) با اسناد صحيح نقل كرده است.
[7] مرجع سابق.
[8] التفوق و النجابة علي نهج الصحابة، نوشته‌ي حمد عجمي، ص73
[9] سير أعلام النبلاء (2/431)
[10] التفوق و النجابة علي نهج الصحابة، ص74
[11] مرجع سابق.


به نقل از کتاب: ابوبکر صدیق(تحلیل وقایع زندگی خلیفه اول)، مؤلف :دکتر علی محمد صلابی، مترجم : محمد ابراهیم کیانی