قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

رفض در لغت و اصطلاح
 
رفض در لغت
رفض در لغت همان ترک کردن می‌باشد، گفته می‌شود: رَفَضْتُ الشیءَ: یعنی آن چیز را ترک کردم. پس رفض در لغت معنایش ترک کردن و شانه خالی کردن از چیزی می‌باشد.
 
رافضه در اصطلاح
یکی از گروه‌های منسوب به شیعهی آل بیت رافضه می‌باشد، امّا در عین حال، نسبت به ابوبکر و عمر رضی الله عنهما و سایر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و سلم ـ جز تعداد اندکی ـ اظهار برائت می‌کنند، آنها را کافر می‌دانند و آنها را ناسزا می‌گویند([1]). امام احمد فرموده: رافضه کسانی هستند که از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و سلم تبری جسته، از ارزش آنها کاسته، و آنها را فحش و ناسزامی‏گویند.([2]) عبدالله بن احمد می‌گوید: در ارتباط با رافضه از پدرم سؤال کردم؟! گفت: آنانی که به ابوبکر صدّیق وعمر  رضی الله عنهما بد و ناسزا می‌گویند.([3])
ابوالقاسم تیمی ‏باتوجه به تعریفی که اهل سنّت از آنها دارند، گفته است: آنها کسانی هستند که به ابوبکر صدیّق و عمر رضی الله عنهما ناسزا می‌گویند و در میان گروه‌های منسوب به اسلام این تنها رافضه هستند که به شیخین یعنی ابوبکر و عمر بد و ناسزا می‌گویند و سایر گروه‌های دیگر این خاصیت را ندارند. این از جمله رسوایی‌ها و سرخوردگی‌های بزرگ آنان است. خدا آنها را بکشد!([4])
ابن تیمیه ـ رحمه الله ـ می‌گوید: رافضه، ابوبکر و عمر رضی الله عنه را مورد بغض و کینه قرار داده، آنها را لعن کرده‏اند، امّا دیگر طوایف این کار را نکرده‏اند([5]). البته در کتابهای رافضه هم مواردی آمده کهاین مطلب را تأیید می‌کنند، آنجا که آنها محبت به ابوبکر صدیّق و عمر و ابراز علاقمندی به آنها (و پذیرش خلافت آنها را) تفاوت اساسی میان خود و میان کسانی که به آنها ناصبی می‌گویند، قرار داده‏اند.
(درازی) از محمد بن علی بن موسی روایت کرده که گفت: دربارهی ناصبی نامه‌ای به علی ‌بن محمد رضی الله عنه ([6]) نوشتم و از او سؤال کردم که آیا برای امتحان کردنش به بیشتر از این نیاز دارد که جبت و طاغوت (ابوبکر و عمر) را مقدّم می‌دارد و معتقد به امامت آنها باشد؟ جواب این گونه آمد: هر کس این عقیده را داشته باشد، ناصبی است.([7])
 
علت نامگذاری مدعیان ولایت علی به رافضه
علت نامگذاری آنها به رافضه این است که زیدبن علی را ترک گفته و از او جدا شدند در حالیکه قبلاً جزو گروه و سپاه وی بودند.
وقتی که زیدبن علی در سال (121 هجری) بر هشام بن عبدالملک قیام کرد، آنها (یعنی طرفدارانش) نسبت به شیخین اظهار برائت و بیزاری کردند، امّا زید آنها را از این کار باز داشت، ولی آنها (به جای قبول سخن او) وی را ترک کردند. ابوالحسن اشعری در این رابطه می‌گوید: زید بن علی، حضرت علی ‌بن ابی‌طالب را بر سایر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و سلم مقدم نمی‌داشت و ابوبکر و عمر را دوست می‌داشت و خلافت آنها را قبول داشت و معتقد بود قیام علیه رهبران ظالم و ستمگر جایز است و چون در کوفه، از یارانش شنید که دربارهی ابوبکر صدیّق و عمر بد و ناسزا می‌گویند، این مسأله را از هر کس که شنیده بود، انکار کرد، در نتیجه کسانی که با او بیعت کرده‏بودند، از او جدا شدند. آنگاه او به آنها گفت: « رَفَضتُمُونِی »: مرا ترک و رها کردید (و اسم فاعل رفض رافض می‏شود).([8])
گفته ‌شده: آنها بهاین دلیل رافضه نام نهاده شدند که زید به آنها گفت: رَفَضْتمونی: (مرا ترک کردید و از من روی گردان شدید). قوامّالسنه([9])، رازی([10])، شهرستانی([11]) و ابن تیمیه([12]) ـ رحمهم‌الله ـ چنین گفته‏اند، ولی اشعری نظر دیگری ارائه کرده و گفته است: آنها بدین علت رافضه نامگذاری شدند که امامت شیخین را رد کردند، یعنی آنها امامت ابوبکر صدیّق و عمر([13]) را نپذیرفتند به همین دلیل رافضه نامگذاری شدند.
 
رافضهی امروز
رافضهی امروزی، از این نام به خشم می‌آیند و بدان راضی نیستند، و چنین معتقدند که رافضه از جمله القابی است که مخالفان آنها، آن را بهایشان چسبانده‏اند. محسن امین می‌گوید: رافضه لقب توهین‌ آمیزی است برای کسی که علی را در خلافت مقدّم می‌دارد و بیشتر در زمینه تلافی کردن و انتقام‌گیری به کار برده می‌شود([14])، به همین خاطر است که امروزه شیعه بدان نامگذاری می‌شوند و در نزد عموم بهاین نام شهرت یافته‏اند. بعضی از نویسندگان و روشنفکران از این مسأله متأثر شده و می‌بینیم کهاین تسمیه را بر آنها اطلاق می‌کنند، در حقیقت شیعه اصطلاحی عام است و همه کسانی را در بر می‌گیرد که سنگ طرفداری علی را به سینه می‏زنند.([15])
صاحب کتابها و مراجعی که در بارهی فرقه‏ها و اعتقادات مختلف نوشتهاند همهیادآور شده‏اند که شیعه از سه فرقهی اصلی تشکیل شده‏اند :
الف- غالیه: آنها کسانی هستند که در مورد علی غلو و افراط نموده مدعی الوهیت و خداوندی یا نبوّت او شده‏اند.
ب- رافضه: آنها کسانی هستند که مدعی وجود نص و عبارت صریح از قرآن و سنّت بر خلافت علی رضی الله عنه می‌باشند و از خلفای قبل از او و عامه صحابه اظهار برائت و بیزاری میکنند.
ج- زیدیه: آنها پیروان زید بن علی هستند، کسانی که علی را بر سایر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و سلم ترجیح می‌دهند، در عین حال، خلافت ابوبکر و عمر را قبول دارند.([16]) بنابراین اطلاق کردن شیعه بر رافضه ـ بدون مقید کردن این اصطلاح ـ نادرست است، چرا که زیدیه هم که خلافت ابوبکر و عمر را قبول دارند، در این اصطلاح داخل می‌شوند([17])، بلکه نامگذاری آنها به شیعه، چنین می‌نمایاند که آنها با شیعیان قدیم که در دوران حضرت علی بوده، و کسانی که بعد از آنها آمده‏اند، فرقی نداشته‏اند ـ چرا که همهی آنها، بر این اجماع داشته‏اند که ابوبکر صدیّق رضی الله عنه و عمر رضی الله عنه بر علی رضی الله عنه برتری داشته، بلکه شیعه گری آنها تنها این بوده که معتقد بودهاند علی از عثمان برتر است، در میان این گروه، بسیاری از اهل علم و کسانی که به خیرخواهی و نیکی منسوب بوده‏اند، وجود داشته‏اند. مرحوم ابن تیمیه می‌گوید: و به همین خاطر، شیعه‌های قدیمی، کسانی که با حضرت علی همدم بوده، یا در آن دوران بوده‏اند، در ارتباط با برتری دادن ابوبکر صدیّق و عمر اختلافی نداشته‏اند، بلکه نزاعشان تنها در رابطه با برتری دادن علی و عثمان بوده است([18]).
از همین روی، نامگذاری رافضه به شیعه، یکی از اشتباهات آشکار و روشنی است که بعضی از معاصرین در آن افتاده‏اند، آن هم به تقلید از رافضه که تلاش می‌کنند از این اسم خلاصی یابند، چون دیده‏اند که بسیار مورد مذمت و خشم سلف قرار گرفته‏اند، از این رو خواستند که از این اسم خلاصی یابند و با منتسب شدن به شیعه، بصورت عام، سر کسانی که آنها را نمی‌شناسند، کلاه بگذارند و آنها را فریب دهند.
این مسأله موجب شده که بسیاری از طلاب و دانش جویان که در مراحل ابتدایی تحصیل میکنند و از حقیقت اصطلاحات فوق آگاهی ندارند، احکام رافضه را با احکام شیعه قاطی کنند و آنها را از هم باز نشناسند، زیرا برای آنها چنین ثابت شده که اصطلاح شیعه‌گری بر رافضه اطلاق می‌شود، در نتیجه گمان برده‏اند، آنچه که در کلام علمای قدیم دربارهی شیعه وارد شده بر رافضه هم انطباق می‌یابد، در حالیکه اهل علم، میان آن دو، در همهی احکامی‏که برای آنها صادر می‌کنند، تفاوت قایل می‌شوند([19]). بر این اساس لازم است که آن رافضیه با نام واقعی خود نامگذاری شوند که اهل علم بر آنها گذاشته‏اند، و به طور کلی شیعه نامگذاری نشوند. چون این کلی‌گویی، باعث اختلاط (اصطلاحات) و ایهام‌گویی است، اگر عنوان شیعه بر آنها گفته شد ‌باید به چیزی مقیّد شوند که بطور خاص بر آنها دلالت ‌کند، مثلاً گفته شود: «شیعهی امّامیه» یا «اثنی عشریه»، بر اساس آنچه که عادت علما به هنگام ذکر آنها بر آن جاری شده است([20]) و خداوند متعال داناترین است.
 
نشأت و پیدایش رافضه و بیان نقش یهود در ایجاد آنها
نخستین پایه گذار اصول عقاید رافضی که بدان دعوت داد و فراخوانی کرد، مردی یهودی به نام عبدالله بن سبأ از یهودیان یمن بود. در دوران خلیفهی راشد عثمان بن عفان رضی الله عنه اسلام آورد و شروع به رفت و آمد میان شهرهای مسلمانان جهت فراخوانی بهاین اعتقاد فاسد کرد.
این همان عبارتی است که طبری در تاریخش ذکر کرده است: «عبدالله بن سبأ یک نفر یهودی از اهل صنعاء بود، مادرش سیاه ‌پوست بود، او در زمان عثمان اسلام آورد، پس به رفت و آمد به شهرهای مسلمانان پرداخت، تا آنها را به گمراهی بکشاند. از حجاز شروع کرد، سپس به بصره، سپس به کوفه بعد به شام رفت. در نزد اهل شام پاسخی برای خواستهی خود نیافت ؛ لذا آنها او را بیرون راندند تا اینکه به مصر آمد و در میان آنان سکونت گزید. او به آنها می‏گفت: در شگفتم از کسی که گمان می‌برد عیسی برمی‌گردد، و برگشتن محمد صلی الله علیه و سلم را تکذیب می‌کند در حالیکه الله تعالی فرموده است :
{ إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ } (قصص/85)
یعنی: همان كسي كه (تبليغ) قرآن را بر تو واجب گردانده است، تو را به محلّ بازگشت بزرگ (قيامت) برمي‌گرداند.
بنابراین محمد صلی الله علیه و سلم ، بیشتر از عیسی سزاوار برگشتن است. گویند: این سخن وی مورد قبول واقع میشد و او چگونگی «رجعت و بازگشتن» را برای آنها توضیح داد و دربارهی آن با هم حرف زدند، سپس به آنها گفت: هزار پیامبر آمده‏اند، و برای هر پیامبر معاون و وصی‌ای وجود داشته و علی هم وصی و معاون محمّد صلی الله علیه و سلم بوده است، سپس گفت: محمد خاتم پیامبران است و علی خاتم اوصیاء است، بعد از آن به آنها گفت: چه کسی از آن کس ظالم‌تر است که وصیت رسول خدا صلی الله علیه و سلم را جایز ندانسته و بر وصی و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و سلم پریده و شئون امت را بدست گرفته است؟! سپس به آنها گفت: عثمان شئون امّت را به ناحق بدست گرفته است، این وصی و معاون رسول خداست (منظورش علی است)، پس در ارتباط با این امر قیام کنید و او را به حرکت و قیام وا دارید و طعنه و بدگویی را بر امیر و فرمانداران آغاز کنید ! مسأله را چنین وانمود کنید که امر به معروف و نهی از منکر می‏کنید، توجه مردم را به خود جلب کنید و آنها را بهاین مسأله فرا بخوانید. در نتیجه عبدالله بن سبأ، مبلغان و کاتبان خود ـ از کسانی که آنها را فاسد کره بود، مغزشان را با سخنانش مسموم کرده بود به سرزمین‌های اسلامی ‏فرستاد، به آنها دستور داد که به صورت مخفیانه ازطریق مکاتبه مردم را به طرف عقاید خود بکشانند.([21])
سرآغاز رفض و رافضه گری اینگونه بود، و نیز آن عقایدی که ابن سبأ به سوی آنها دعوت میکرد در قلب اهل انحراف و گمراهی نفوذ کرد و عقل‌ و دل‌هایشان آن افکار فاسد را به خود جذب کرد، تا جایی کهیکی از نتایج آن، کشته شدن خلیفهی راشد حضرت عثمان بن عفان رضی الله عنه بدست این گروهک فاسد بود.
وقتی دوران علی‌بن ابی‌طالب رضی الله عنه فرا رسید، این عقاید بیشتر از گذشته خودنمایی ‌کرد، تا اینکه خبر آنها به حضرت علی رضی الله عنه رسید و به شدت آنها را انکار نمود و از آنها و از پیروان آنها اظهار برائت کرد، از جمله روایت‌هایی که در این باره از علی رضی الله عنه به صحت رسیده، روایتی است که ابن عساکر از عمار دهنی روایت کرده است. گفت: از ابوطفیل شنیدم که می‌گفت: مسیب بن لجبه را دیدم که ابن سوداء (عبدالله بن سبأ) را آورد در حالیکه علی بر روی منبر بود، علی گفت: چه کار کرده؟! گفت: بر الله تعالی و رسولش دروغ می‌گوید([22]). و از یزید بن وهب از علی روایت شده که گفت: من با این حمیت([23]) سیاه چه کار دارم؟! یزید بن وهب از سلمه، از شعب روایت کرده که علی‌ بن ابی‌طالب گفت: من با این حمیت (روغن‌دان) سیاه چه کار دارم؟ ـ یعنی مرا با عبدالله بن سبأ چه کار؟! ـ او در مورد ابوبکر صدیّق و عمر بد و ناسزا می‌گفت.([24]) و این روایت‌ها، با سندهای صحیح از علی رضی الله عنه به اثبات رسیده‏اند. مورخان، فرقه ‌شناسان و کارشناسان این مسائل، حکایت کرده‏اند که ابن سبأ در ارتباط با حضرت علی رضی الله عنه مدعی ربوبیّت شد، در نتیجه علی و یارانش او را با آتش سوزاندند([25]). جرجانی می‌گوید: سبئیه طایفه‌ای از رافضه هستند که به عبدالله ‌بن سبأ نسبت داده می‌شوند، او اوّلین کسی بود که از میان رافضی‌ها کافر شد و گفت: علی پروردگار جهانیان است، در نتیجه علی و یارانش او را با آتش سوزاندند([26]). ملطی در موضوع بحث دربارهی سبئیه می‌گوید: آنها یاران و هواداران عبدالله بن سبأ می‌باشند، آنها به حضرت علی رضی الله عنه گفتند: تو تو!!، گفت: مگر من کیستم ؟ گفتند: خالق باری، لذا حضرت علی از آنها درخواست توبه کرد، امّا آنها توبه نکردند و از سخن خود برنگشتند، در نتیجه آتشی بزرگ برای آنها برافروخت، آنها را سوزاند و در مقام رجز خوانی گفت :
لما رأیت الامر امراً منکـراً اججت ناری و دعوت قنبراً ([27])
: (وقتی که آن کار را کاری منکر و ناپسند مشاهده کردم، آتشم را برافروختم و چکاوکی را فراخواندم).
بعضی از مورخان بر این باورند که علی رضی الله عنه ابن سبأ را نسوزاند، بلکه او را به مدائن تبعید کرد، سپس بعد از آنکه حضرت علی فوت کرد مدّعی شد که علی نمرده است و به کسانی که خبر مرگ وی را آورده بودند گفت: «اگر مغز او را در هفتاد کیسه برایمان بیاورید، باز هم مردن او را باور نخواهیم کرد».([28])
شاید قول اوّل صحیح باشد و آنچه که در صحیح بخاری آمده بر آن گواهی می‌دهد. از عکرمه نقل شده که گفت: زندیقهایی را پیش حضرت علی آوردند، وی آنها را سوزاند، خبر به ابن‏عباس رضی الله عنه رسید، گفت: اگر من به جای علی می‌بودم آنها را نمی‌سوزاندم زیرا پیامبر صلی الله علیه و سلم از این کار نهی کرده، و فرمود: «لا تعذبوا بعذاب الله »: (با عذاب خداوند عذاب (که آتش است) ندهید). و آنها را می‌کشتم، زیرا پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده: « مَن بَدَّلَ دینه فاقتُلُوُه »([29]) :(هر کس دینش را تغییر داد، او را بکشید). ابن جعفر در شرح این حدیث بعد از آنکه بعضی از روایت‌ها را دربارهی آن سوخته‌شدگان نقل می‌کند، می‌گوید: آنها مردمانی بوده‏اند که بت‌ را می‌پرستیدند و در بعضی از روایات آمده که آنها از اسلام مرتدّ شده‏اند، البته در اینکه آنها چه کسانی بوده‏اند، در روایات‌ اختلاف وجود دارد، سپس گفته است: ابومظفر اسرافینی در (الملل و النّحل) مدعی است کسانی که توسط علی رضی الله عنه سوزانده شدند طایفه‌ای از رافضیه بودند که مدعی خدا بودن علی بودند و آنها سبئیه هستند و بزرگ و مهتر آنها عبدالله بن سبأ یهودی بود که به اسلام ‌آوری تظاهر کرد و این مقاله را ساخته و پرداخته کرد و این ممکن است که اصلش چیزی باشد که ما آن را از حدیث ابی‌طاهر مخلص از طریق عبدالله بن شریک عامری، روایت کردیم. او گفت: به علی گفته شد: در اینجا قومی‏از کفار در مسجد هستند که ادعا می‌کنند تو پروردگار آنها هستی. آنگاه علی رضی الله عنه آنها را فراخواند، و گفت: وای بر شما، چه می‌گویید؟
گفتند: تو پروردگار ما و خالق ما و رازق ما هستی!([30]) سپس بقیه روایت را ذکر کرده که در آن، این مطلب هم قید شده که علی سه دفعه از آنها درخواست توبه کرد، امّا آنها توبه نکردند، در نتیجه علی رضی الله عنه آنان را در گودال‌هایی که برایشان کنده بود، با آتش سوزاند، و گفت :
لما رأیت الامر منـــــکراً اججت ناری و دعوت قنبراً
: (وقتی که آن کار را کاری منکر و ناپسند مشاهده کردم، آتشم را برافروختم، و چکاوکی را فراخواندم).
ابن حجر می‌گوید: سند این روایت در مرتبهی (حسن) قرار دارد (2)و منظور در اینجا این است که عقاید شیعه رافضه که در قالب غلو و افراط در مورد علی رضی الله عنه در آن دورة زمانی هویدا شده روشن و واضح گردد. (و نیز این نکته مطرح شود) که حضرت علی نسبت به عقوبت آنها بی‌توجهی نشان نداده و آنها را به گونه‌ای مجازات کرد که عکس ‌العمل ابن‏عباس را هم برانگیخت، چنانکه ثابت شد که حضرت علی همهی عقاید دیگری را که در دوران وی ظهور کردند و به نحوی خود را در رشتهی شیعه‌گری برای وی درآوردند و مدعی برتری علی بر عموم صحابه و شیخین شدند انکار نمود و علیه آنها مخالفت ورزید که منشأ انتشار فوش و ناسزاگویی به صحابه گرامی‏ آن گمراهان بودند.
ابن تیمیه (رحمه الله) گفته است: وقتی که شیعه در دوران خلافت امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب آن بدعت‌ها را به وجود آوردند، آن حضرت به رد آنها بر خاست و آنها سه طایفه بودند: غالیه، سبئیه، و مفضّله. امّا دربارهی غالیه باید بگوییم که علی آنها را با آتش سوزاند، چون یک روز از دروازهی کنده خارج و ناگهان اقوامی ‏برای او سجده بردند، آنگاه گفت: این چه کاری است که می‏کنید؟ گفتند: تو همان الله هستی، آنگاه علی رضی الله عنه سه بار از آنها طلب توبه کرد، امّا آنها بازنگشتند، در مرتبهی سوّم دستور داد که گودال‌هایی برای آنها حفر کنند و آتش در آن برافروخته شود، سپس آنها را در آن انداخت.
دربارهی سبّئیه باید گفت که وقتی خبر ناسزاگویی عبدالله بن سبأ به ابوبکر صدّیق و عمر به سمع علی رسید، خواستار کشتن او شد، ابن سبأ هم به سوی قرقیسیا فراری شد و قرقیسیا دربارهی او سخن گفت، علی با کارگزارانش با مدارا و نرمی‏برخورد میکرد، زیرا (بعلّت نابسامانی اوضاع) قدرت کامل نداشت و آنها از همه دستوراتش، اطاعت نمی‌کردند.
و امّا درباره مفضّله: علی گفت: هر کس را که پیش من بیاورند به جرم اینکه مرا بر ابوبکر و عمر تفضیل و برتری داده آن عدد شلاقی را که برای بهتان چینان و توهین‌کنندگان درنظر گرفته شده است، بر او خواهم زد، بیشتر از هشتاد روایت نقل شده که علی فرموده است: بهترین این امّت بعد از پیامبرش، ابوبکر است سپس عمر.([31])
به هر حال عقاید رافضه با اینکه در دوران حضرت علی ظهور یافتند، به صورت انحصاری افراد یا فرقه‌ای نمایندگی آنها را بر عهده نگرفت و تا پایان عمر علی رضی الله عنه رفضی گری بر آن حالت باقی ماند.
دکتر سعدی هاشمی ‏در رساله‌ی خود: (ابن سبأ حقیقت است نه خیال) عقیدهی ابن سبأ و بدعت‌هایی را که بدان فرا خوانده را به طور اختصاصی و نیز راویانی (روایت کنندگان احادیث و اثر) را که از ابن سبأ متأثر شدند ذکر کرده است، مهمترین بدعتی که ابن سبا منادی آن شده است، قول به «وصیت» است، او اوّلین کسی است که وصیت پیامبر صلی الله علیه و سلم برای علی را ذکر کرد و اوّلین کسی بود که وجود نص صریح الهی بر جانشینی علی برای رسول خدا صلی الله علیه و سلم را مطرح ساخت همچنین اوّلین کسی است که برائت خود را نسبت به دشمنان علی رضی الله عنه ـ به گمان خودش ـ اظهار کرد و از مخالفانش رازگشایی کرد وآنها را تکفیر نمود، اوّلین کسی است که قایل به خدا بودن و پروردگاری علی شد و از میان فرقه‏های شیعه افراطی، اوّلین کسی بود که مدعی نبوّت علی رضی الله عنه شد، همچنین اوّلین کسی بود که گفت: علی بعد از مرگش به دنیا باز می‌گردد، و پیامبر صلی الله علیه و سلم هم به دنیا باز می‌گردد. نخستین کسی است که مدعی شد علی رضی الله عنه همان (دابة الارض) است و او همان کسی است که خلق را آفریده و رزق و روزی را گسترش داده است. سبئیه گفتند: آنها نمی‌میرند، بلکه بعد از مردنشان پرواز می‌کنند و به طیاره (یعنی پروازکننده) نامگذاری شدند. جماعتی از سبئی‌ها مایل به اعتقاد انتقال روح ‌القدس در ائمه شدند و گفتند: ارواح در یکدیگر تناسخ می‌یابند و نیز سبئیه گفتند: به وحیی رهنمود شدیم که مردم در ارتباط با آن گمراه هستند، به علم و دانشی دست یافته‌ایم که از آنها پنهان مانده است و گفتند: علی در میان ابرهاست، و رعد صدای او و برق شلاق و تازیانهاش می‏باشد. اینها بارزترین بدعت‌هایی است که ابن سبأ و پیروانش بدانها معتقد بوده‏اند و به وسیلة آنها به افراطی‌ و غالی مبدل شدند.([32])
فرقه‏های شیعهی رافضی به عنوان ایده و ایدئولوژی ناگهانی سر برنیاوردند، بلکه چندین مرحله را طی و زمانی طولانی سپری کردند تا به آنجا رسیدند. امّا پیشاهنگ عقیدهی شیعهی رافضی و اصل اصول زیر بنای آنها به وسیلهی سبئی‌ها ظاهر نمایان گردید، همانگونه که کتاب‌های خود شیعه اعتراف کرده‏اند که ابن سبأ اوّلین کسی است که به مقولهی فرض بودن امامت علی، و اینکه علی وصیّ پیامبر صلی الله علیه و سلم است، شهادت و گواهی داد ـ چنان که گذشت ـ و این عقیده بر امامت علی نص می‌گذارد، همانگونه که بزرگان رافضی عقیده دارند، این مسأله پایه و اساس شیعه‌گری رافضی را تشکیل می‌دهد.
در همین رابطه در (الکافی) از ابومحسن نقل است که: «ولایت علی در همه مصاحف پیامبران نوشته شده است و الله تعالی هیچ پیامبری را مبعوث نکرده مگر اینکه پیام نبوت محمد صلی الله علیه و سلم و وصیّت او برای علی را ابلاغ کرد»([33]).
کتاب‌های شیعهی رافضی ـ همانگونه که توضیح آن به لطف الهی خواهد آمد ـ گواهی داده‏اند که ابن سبأ و هوادارانش اوّلین کسانی بوده‏اند که علیه ابوبکر صدّیق و عمر رضی الله عنهما دو پدر زن و خویشاوند رسول خدا صلی الله علیه و سلم ، و عثمان رضی الله عنه داماد پیامبر صلی الله علیه و سلم و نزدیک‌ترین مردمان بهایشان و سایر اصحاب بزرگوار، زبان به بدگویی، تهمت و افتراء باز کرده‏اند، که در واقع این حقیقت عقیدهی شیعهی رافضی است. دربارهی صحابه، چنانکه در کتاب‌های معتبرشان ذکر شده و همانگونه که ابن سبأ مقولهی رجعت علی رضی الله عنه ([34]) را مطرح ساخت، رجعت از اصول شیعهی رافضیه می‌باشد. همانگونه که ذکر خواهد شد ـ و به همانصورت ابن سبأ گفت: علی و اهل بیت به طور اختصاصی از علوم نهانی خاص برخوردار هستند، همانگونه که حسن بن محمد بن حنفیهیادآورد شده([35]) و در رسالهی ارجاء([36]) به آن اشاره شده است.
این مسأله بعداً به یکی از اصول ‌اعتقادی شیعه تبدیل شده است. در صحیح بخاری موردی درباره اینکه این عقیده در وقت زود هنگامی‏ظاهر شده وجود دارد، از علی در اینßباره سؤال شد: آیا شما چیزی در اختیار دارید که در قرآن یا در نزد مردم نباشد؟! ایشان قاطعانه و با لحنی کوبنده([37]) این مسأله را نفی کرد. این از مهم‌ترین اصولی است که شیعهی رافضی بدان دینداری می‌کند([38]). این اصل، بعد از شهادت عثمان رضی الله عنه و در دوران خلافت حضرت علی رضی الله عنه پدید آمد، امّا در درون فرقهی معینی جای نگرفت، بلکه سبئیه هنوز سر بلند نکرده‏بودند که حضرت علی رضی الله عنه با آنها به مبارزه پرداخت، ـ چنانکه گذشت ـ امّا اتفاقاتی که پس از آن افتاد، زمینه مناسبی را برای ظهور این عقاید فراهم آورد و در قالب جماعتی نمایان گردید، مانند جنگ صفین و حادثهی تحکیم که به دنبال آن آمد. کشتن علی رضی الله عنه ، و کشتن حضرت حسن.... همهاین حوادث، قلب‌ها و عاطفه را به طرفداری و هواخواهی آل بیت سوق داد، از این روی، این اندیشه از دریچهی شیعهßگری و طرفداری از علی و اهل بیت سر بر افراشت، تشیّع به وسیله‌ای تبدیل شد که هر ملحد و منافق و طاغوتی که می‌خواست اسلام را نابود کند، آن را به کار می‌گرفت. افکار و معتقدات بیگانه بااندیشهی مسلمانان، با لباس شیعه‌گری وارد آن شد چون راه‌یابی آنها به اسلام با پوشش شیعه‌گری و طرفداری از اهل بیت بسیار آسان شد، با مرور ایام آن بدعت دامنهای وسیعßتر یافت و خطر آن به مراتب بیشتر از گذشته می‌شد، زیرا جانشینان زیادی برای ابن سبأ پیدا شدند و استعمال لقب شیعه در دوران حضرت علی رضی الله عنه فقط به معنای ولایت و یاری کردن بود و به هیچ عنوان بهاین معنا نبوده است که باید بهیکی از عقاید کنونی شیعهی رافضی ایمان داشت.([39])
هواخواهی آل بیت و علاقمندی به آنها و دوست داشتن ایشان امری طبیعی است و محبّت و علاقه‌ای است که همه اهل بیت را در بر گیرد و بین آنها فرق قائل نباشد و دربارهی آنها اغراق و غلو نشود و از ارزش و جایگاه هیچکدام از اصحاب گرامی ‏نمی‌کاهد، نه آنگونه که فرقه‏های منسوب به شیعه آن را انجام می‌دهد.
بعد از اتفاقات و درد و محنت‌هایی که بر سر آل بیت آمد که آغازگاه آنها کشته شدن حضرت حسین بود، عشق و علاقمندی به آل بیت رشد یافت و افزایش پیدا کرد. این اتفاقات عواطف مسلمانان را بر افروخت، که در نتیجه کینه‌توزان از این در وارد شدند، زیرا نظریات ابن سبأ تا بعد از آن اتفاقات جو و فضای مناسب و سازگار را پیدا نکرد.
امّا شیعه‌گری به معنای اعتقاد به وجود نص صریح بر جانشینی علی رضی الله عنه ، رجعت، بداء، غیبت، و عصمت ائمه و غیره، شکی در این نیست که همهاینها عقایدی هستند که الله تعالی هیچ دلیلی را بر آنها نفرستاده است، بلکه وارداتی هستند و اصول و ریشهßهای آنها به عناصر گوناگونی برمی‌گردد، چون هر کس که خواسته به اسلام و پیروانش حیله و کلک بزند، سوار بر مرکب تشیع شده است. و نیز هر کسی که به نیرنگ متوسل شده تا در سایهی عقاید و افکار سابق خود و در عین حال به نام اسلام زندگی کند، اعم از یهودی و مسیحی و زرتشتی و غیره از مقولهی شیعه‌گری استفاده کرده است.
بنابراین بسیاری از عقاید فاسد در تشیع وارد شد، چنانکه این مسأله به هنگام اصول عقیده ‌شناسی آنها روشن خواهد شد ـ و به همین خاطر ابن تیمیه ـ رحمه‌الله ـ بر این باور است که منتسبان به شیعه از مذاهب ایرانی‌ها، رومیان، یونان، مسیحیان، یهودیان و غیره اموری را برگرفته‏اند که آنها را با تشیع قاطی کرده‏اند و می‌گوید: این همان مصداق خبر پیامبر صلی الله علیه و سلم را نشان می‌دهد..، سپس در ادامهی بحث بعضی از احادیثی را ذکر می‌کند که بیان می‌کنند این امّت، از سنّت و راه و روش امّتهای پیشین قبل خود پیروی خواهد کرد،... و گفته کهاین مسأله در منتسبان شیعه به وقوع پیوسته و تحقّق یافته است.([40])
 
مراحلی که شیعه رافضه پشت سر گذاشته است
 
رافضه در دوران نشأت و شکل گیری مراحلی را طی کرد تا اینکه بهیک فرقه مستقل تبدیل شده که دارای اسم و رسم و عقیده مخصوص و جداگانه‌ای از سایر فرقه‏های امت اسلامیشده است. می‌توان این مسأله را از لابه‌لای چهار مرحلهی اساسی نشان داد:
1- مرحلهی اوّل
دعوت و تبلیغ عبدالله بن سبأ به اصولی که زیربنای عقیدهی شیعهی رافضی می‌باشد، مانند تبلیغ برای عقیدهی رجعت، پدید آوری این مقوله که علی وصی پیامبر صلی الله علیه و سلم است و توهین کردن به خلفای سابق به خاطر حضرت علی رضی الله عنه در امر خلافت. دو مسأله ابن سبأ را در راستای ترویج اندیشه گمراه و دور از روح اسلامیش، یاری داد :
الف- انتخاب فضای مناسب برای دعوت: چرا که دعوتش را در سرزمین‌های عراق و مصر گسترش داد، آن هم پس از آنکه در میان این سرزمین‌ها رفت و آمدهای بسیاری کرده بود، همانگونه که در کلام طبری ذکر شد.([41]) دعوت ابن سبأ میان مجموعه‏ای پا گرفت که از فهم صحیح اسلامی‏برخوردار نبودند و در زمینهی علم شرعی و تفقه در دین اسلام آگاهی و معلومات چندان بالایی نداشتند، چون تازه مسلمان شده بودند و آن سرزمین‌ها صرفاً در دوران عمر رضی الله عنه فتح شدند، علاوه بر این مردم آن سرزمینها از جامعه صحابه در حجاز دور بوده و در خدمت ایشان زانوی تلمّذ و شاگردی نزده و دست‌پروردهی آنها نبودند.
ب- ابن سبأ علاوه بر اینکه برای دعوتش آن جوامع را برگزیده بود، برای اینکه حیله و نیرنگ بیشتری به خرج دهد، دعوتش را با پوششی از کتمان‌سازی و رازداری احاطه کرد، دعوتش را به هر کسی ارائه نمی‌کرد، بلکه فقط از کسی دعوت می‌کرد که نادان بوده و قابلیت پذیرش آن افکار را دارا بود و یا از کسانی دعوت کرد که دارای نیتهای پلید و مغرضانه بودند و فقط برای ترفند زدن به مسلمانان، آن هم بعد از آنکه سپاهیان اسلام تاج و تخت فرمانروایی آنها را در هم کوبیدند و ممالکشان را متلاشی ساختند، به اسلام گرویدند. قبلاً در کلام طبری دربارهی ابن سبأ ذکر شد که گفت: او مبلغانش را در همه جا پراکنده ساخت و با کسانی که در آن سرزمین‌ها فاسدشان کرده بود، مکاتبه کرد و آنها هم با او مکاتبه کردند و بطور مخفیانه مردم را به معتقدات خود فرا خواندند([42]). وی در بیان وصف آنها می‌گوید: دامنهی شایعه پراکنی و تبلیغ را در زمین توسعه دادند در حالیکه خواسته غیر از آن چیزی بود که ظاهر می‌کردند.([43])
2- مرحله دوم
مرحلهی دوّم آشکار کردن صریح این اعتقاد بود، آن هم بعد از شهادت عثمان رضی الله عنه و مشغول شدن صحابه به خاموش کردن فتنهی حاصل شده از کشتن وی، صورت گرفت. در آن شرایط گمراهان هوای جدیدی برای نفس کشیدن پیدا کردند و آن عقاید فاسد در روان‌هایشان قوّت گرفت، با این حال، این عقاید فقط در طایفهی مخصوصی خلاصه شد، یعنی در کسانی که ابن سبأ آنها را اصالت بخشیده بود، و جز آن افرادی که در جنایت قتل حضرت عثمان رضی الله عنه به مصیبت قتل و خونریزی ناحق گرفتار و مبتلا شدند، و خوارج گمراه که با آنها مشارکت کردند در نزد هیچ کسی سخنشان مورد قبول واقع نشد.
از جمله دلایل دال بر این قضیه روایتی است که طبری نقل کرده و میگوید: ابن سوداء (پسر آن زن سیاه) به سخن پرداخت و گفت: ای جماعت! عزّت شما در این است که با مردم مجالست کنید و با آنها رابطه بر قرار کنید، پس با آنها سازش کنید !([44]) این سخن را هیچ صاحب شوکت و قدرتی نمی‌گوید، با این حال، وی نقش‌آفرینی آن سبئی‌ها و قاتلان عثمان را در شعله‌ورسازی آتش جنگ میان صحابه انکار نمی‌کند، بلکه این امری ثابت شده در در نزد اهل تحقیق در ارتباط با آن فتنه و وقایع آن می‌باشد. ابن حزم ضمن تأکید این مطلب می‌گوید: به دلیل اینکه آنها جمع شدند و جنگ نکردند، لذا وقتی که قاتلان عثمان موقع شب فهمیدند علیه آنان نقشه‌کشی می‌شود، به سپاه طلحه و زبیر شبیخون زدند و علیه آنها شمشیر کشیدند، آنها هم به دفاع از خود پرداختند (و آن جنگ بزرگ درگرفت).([45])
 
3- مرحله سوم
محکم کردن کار و قوّت گرفتن ومتّحد شدن تحت رهبری واحد، آن هم بعد از کشته شدن حسین بن علی رضی الله عنه فراهم شد و به نام انتقام‌گیری و خونخواهی از دشمنانش وارد صحنه شدند. طبری دربارهی حوادث سال (64هـ) می‌گوید: در این سال شیعه در کوفه به حرکت و جنب و جوش افتادند و در سال (65 هـ) اجتماعی را در منطقه النخیله برای حرکت به سمت شام جهت خونخواهی حسین تشکیل دادند، در این ارتباط با هم مکاتبه کردند([46])و آغاز کار آنها چیزی است که طبری از روایت عبدالله بن عوف بن احمر ازدی نقل کرده که گفت: وقتی که حسین بن علی رضی الله عنه کشته شد، ابن زیاد از پایگاهش در نخلیه بازگشت و وارد کوفه شد، شیعه با سرزنش و سرکوب مواجه شدند و دیدند کهاشتباه بزرگی کردهاند که حسین را به یاری خود فراخواندند، امّا بهیاری او قیام نکردند، دیدند که در کنار آنها کشته شد بی‌آنکه بهیاریش بشتابند، و چنین به نظرشان آمد که زمانی این لکهی عار و ننگ از چهرهی آنها زدوده خواهد شد که قاتل او را بکشند، یا به خاطر او بجنگند، به همین خاطر در کوفه به پنج نفر از سران شیعه متوسّل شدند؛ که عبارت بودند از: سلیمان بن صرد خزاعی، که او هم‌ صحبتی و مجالستی با پیامبر صلی الله علیه و سلم داشته است، مسیب بن نجبه رازی کهیکی از اصحاب و یاران و برگزیدگان علی بوده است، عبدالله بن سعد بن نفیل ازدی، عبدالله بن وائل تیمی، رفاعه بن شداد بجلی. سپس آن پنج نفر در منزل سلیمان بن صرد جمع شدند آنها بهترین‌های یاران علی بودند، و همراه با آنان جماعتی از شیعه و برگزیدگان و سرشناسان آنها هم حضور داشتند([47])، این اجتماع، یک اجتماع عمومی ‏بود و همهی شیعیان وقت را شامل می‌شد. در کنار سلیمان بن صرد هفده هزار نفر جمع شدند، که سلیمان از کمی تعداد ‏آنها ناراحت بود، به همین خاطر حکیم بن منقذ را به کوفه فرستاد تا با صدای بلند ندا سر دهد، در نتیجه مردم با آنها خارج شدند درحالی که تعدادشان به نزدیک بیست هزار نفر بود.(2).
در همین اثنا مختار بن ابی عبید ثقفی به کوفه آمد و دید که شیعه به سلیمان بن صرد توجه کرده و او را بیش از حد بزرگ کرده و آمادهی نبرد هستند، پس همین که نزد آنها در کوفه مستقر شد، محمدبن علی بن ابی‌طالب که همان محمد بن حنفیه است را فراخواند و او را به «مهدی» ملقّب کرد، از این رو تعداد زیادی از شیعیان او را دنبال کردند و از سلیمان ‌بن صرد جدا شدند، شیعه به دو گروه تقسیم شدند: اکثریت که با سلیمان بودند و می‌خواستند حمله کنند تا انتقام خون حسین را بگیرند و دسته دیگر با مختار بودند که می‌خواستند برای دعوت به امامت محمدبن حنفیه خارج شوند و البته این کار بدون دستور ابن حنفیه بود وتنها دربارهی او شایعه ‌پراکنی می‌کردند تا مردم را از این طریق فریب دهند و به اهداف پلید و فاسد خود برسند([48]). این آغاز اجتماع شیعه بود.
سپس مورخان ذکر می‌کنند که سلیمان بن صرد با شیعیانی که همراهش بود، به سوی شام خارج شد، در نتیجه در کنار چاهی به نام «عین الورده» با اهل شام برخورد کردند و نبرد شدیدی را آغاز کردند که تا سه روز طول کشید. ابن کثیر می‌گوید: پیر و جوان تا به حال چنین جنگی ندیده بود، چیزی مانع جنگ آنها نمی‌شد مگر اوقات نمازها وجنگ تا شب ادامه می‌یافت([49])، سپس با کشتن سلیمان بن صرد و بسیاری از یارانش و شکست همهی آنها، جنگ میان آنها به پایان رسید و مابقی یاران سلیمان، به کوفه بازگشتند([50]).
امّا مختار وقتی که افراد بازمانده سپاه سلیمان به کوفه بازگشتند، و جریان خود را برای او تعریف کردند، نسبت به سلیمان و کشته ‌شدگان سپاهش ابراز ترحّم کرد و گفت:
امّا بعد: من امیر مأمون و قابل اطمینان هستم و ستم‌پیشگان و فاسدان را اگر خدا بخواهد خواهم کُشت، پس آماده شوید و بشارت بدهید([51]).
ابن کثیر می‌گوید: در حقیقت قبل از باز آمدن آنها، وی از طریق الهامی‏که از طرف شیطان دریافت میکرد، خبر هلاک آنها را به مردم داده بود. زیرا گاهی شیطان نزد او می‌آمد، و به او الهام می‌کرد شبیه آنچه شیطان به مسیلمهی کذّاب الهام می‌کرد.([52]) سپس مختار آن فرمان و بیانیه را به نواحی و شهر و روستاها از سرزمین عراق و خراسان فرستاد و پرچم‌ها را برگزید، سپس مختار شروع کرد به دنبال کردن و ردیابی قاتلان حسین و از بزرگ و کوچک هر چه می‏یافت به قتل می‏رسانید.([53])
4- مرحلهی چهارم
متفرّق شدن شیعهی رافضه از زیدیه و باقی فرقه‏های شیعه و متمایز شدن آنها با این نام و عقیده دقیقاً در سال (121 هجری) بود، یعنی وقتی که زید بن علی بن حسین رضی الله عنه علیه هشام بن عبدالملک قیام کرد([54])، و تعدادی از شیعیانی که در سپاهش بودند، نسبت به ابوبکر صدّیق و عمر اظهار بدگویی و اتهام کردند، او آنها را از این کار منع کرد و راضی بهاین کار نبود، امّا آنها او را ترک کردند، در نتیجه به رافضه نامگذاری شدند، و طایفهی باقی‌مانده با او، زیدیه نامگذاری شد([55]).
ابن تیمیه ـ رحمه‌الله ـ می‌گوید: اوّلین بار که واژهی رافضی در اسلام شناخته شد، وقت قیام زید بن علی در اوایل قرن دوّم هجری بود. در آن هنگام دربارهی ابوبکر صدّیق رضی الله عنه و عمر رضی الله عنه از او سؤال کردند، او هم به علاقمندی نسبت به آنها و پذیرفتن ولایت ایشان اذعان کرد، در نتیجه جماعتی او را ترک و رفض کردند و به رافضه نامگذاری شدند([56]). ابن تیمیه گفته است: از همان زمان که زید قیام کرد، شیعه به دو گروه رافضه و زیدیه تقسیم شد، زیرا وقتی که زید دربارهی ابوبکر و عمر مورد سؤال قرار گرفت، نسبت به آنها ابراز دلسوزی و ترحم کرد، جماعتی وی را رفض و ترک کردند، آنگاه او به آنها گفت: شما مرا رفض و ترک کردید، به همین خاطر، به رافضه نامگذاری شدند، چون زید را رفض کردند و آن شیعیانی که وی را رفض و ترک نکرده‏بودند، زیدیه نامگذاری شدند، چون به زید منسوب بودند([57]). از آن تاریخ، رافضه از باقی گروه‌های شیعه جدا شده، به فرقه‌ای مستقل که نام و رسم و عقیدهی مخصوص به خود را دارد، تبدیل شده است، و خداوند تعالی داناتر است.
علاوه بر این علمای فرقه‌شناس پیرامون گروه‌های منسوب به شیعه سخن گفته‏اند و گروه‌های زیر را از جمله گروه‌های منسوب به شیعه برشمرده‏اند: سبئیه، غرابیه، بیاتیه، مغیریه، هاشمیه، خطابیه، علبائیه، کیسائیه، زیدیه، جادودیه، سلیمانیه، صالحیه و بتریه بعضی از این فرقه‌ها به اغراق و غلو بسیار زیادی دست یازیده اند و بعضی دیگر از اغراق و غلو کمتری برخوردار است. افرادی که خواهان کسب اطلاعات بیشتری هستند، باید به کتاب (مقالات الاسلامیین) ابوالحسن اشعری، (الملل و النحل) شهرستانی، (الفرق بین الفرق) ابوظاهر بغدادی و (فرق معاصره) اثر دکتر غالب بن علی عواجی مراجعه کند. البته راجع به کتاب اخیر باید گفت: این کتاب تا جایی که من اطلاع دارم بهترین کتاب ازمیان تألیفات معاصرین است.([58])



زیرنویسها:
[1]- قاموس المحیط فیروزآبادی (2/332)، مقاییس الغة (2/422).
[2]- الانتصار للصحب و الآل، ص 25.
[3]- طبقات الحنابله ابن یعلی (1/33).
[4]- السنة للخلال، رقم 777 و محقق اسناد آن را صحیح دانسته است.
[5]- مجموع فتاوای ابن تیمیه (4/435).
[6]- او یکی از ائمه دوازده‌گانه شیعه امامیه است، وفیات الاعیان (3/272).
[7]- منظورش از ناصبی ابوبکر و عمر است، همان‌گونه که در تفسیر عیاشی (1/264) که مهمترین کتاب تفسیری شیعیان است، در تفسیر این آیه چنین آمده است: ﭽ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ  ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ ﭼ (نساء / 51)
[8]- مقالات الاسلامیین (1/37).
[9]- الحجة فی بیان المحجه (2/478).
[10]- اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ص 52.
[11]- الملل و النحل (1/155).
[12]- منهاج‌السنه (1/8)، مجموع‌الفتاوی (13/36).
[13]- مقالات‌الاسلامیین (1/89).
[14]- اعیان‌الشیعه (1/20).
[15]- مقالات الاسلامیین (1/65)، الملل و النحل شهرستانی (1/144).
[16]- همان مصدر، (1/661، 88، 137)، همان منبع (1/25).
[17]- الانتصار للصحب و الآل، ص 29.
[18]- منهاج‌السنه (1/13).
[19]- الانتصار للصحب و الآل، ص 30.
[20]- همان منبع، ص 32.
[21]- تاریخ طبری (5/347).
[22]- تاریخ دمشق، الانتصار للصحب و الآل، ص 35.
[23]- حمیت ظرفی روغنی است که با رب خرما محکم شده است و بر همه چیز سرسخت و محکمی‏اطلاق می‌شود و در حدیث وحشی آمده: گویی حمیت است. ابن حجر گفته است: « یعنی مشکی چرمین و بزرگ و بیشتر از این نگفته اگر پر باشد». فتح‌الباری (7/368)
[24]- فتح‌الباری (7/368).
[25]- عبدالله‌بن سباء، ص 98؛ سندها که در آلبانی دربارة آنها نظر داده است.
[26]- الانتصار للصحب و الآل، ص 36.
[27]- التعریفات، ص 103.
[28]- التنبیه علی اهل الاهواء و البدع، ص 8.
[29]- بخاری، کتاب طلب توبه کردن از مرتدان، شماره 6922.
[30]- و 2- فتح‌الباری (12/270).
[31]- مجموع فتاوی (25/184، 185).
[32]- راویانی که از ابن سبا متأثر شدند، دکتر سعدیهاشمی، ص 19-20.
[33]- اصول کافی (1/437)، اصول شیعه امامیه (1/71).
[34]- المقالات و الغرق، اثر قمی، ص 21، فرقه الشیعة، نوبختی، ص 23، اصول شیعه امامیه 1/96.
[35]- تهذیب التهذیب (2/32).
[36]- رسالةالارجاء ضمن کتاب الایمان، محمد معدنی، ص 250-294.
[37]- بخاری، کتاب العلم مع الفتح (1/204).
[38]- اصول شیعه اثنی عشریه (1/97).
[39]- اصول شیعه امامی‏(1/98).
[40]- منهاج‌السنه (4/147)، اصول شیعه امامیه (1/109).
[41]- تاریخ طبری (5/347).
[42]- تاریخ طبری (5/347).
[43]- همان منبع، 5/348.
[44]- همان منبع، 5/526.
[45]- الفصل فی الملل و الأهواء و النحل (4/239).
[46]- تاریخ طبری (6/487-50).
[47]- البدایة و النهایة (8/254).
[48]- مرجع سابق، 8/254.
[49]- مصدر سابق، 8/257.
[50]- منبع سابق.
[51]- همان منبع (8/258).
[52]- همان منبع (8/257).
[53]- همان منبع (8/271).
[54]- تاریخ طبری (7/160)، الانتطار للصحب و الآل، ص 47.
[55]- الانتصار للصحب و الآل، ص 47.
[56]- مجموع الفتاوی (13/36).
[57]- منهاج‌السنه: (1/35).
[58]- البته به نظر این حقیر (مترجم) مطالعه کتاب (سیارات الفکر الاسلامی) نوشته دکتر محمد عماره هم خالی از لطف نیست و می‌تواند در این زمینه خیلی مفید باشد.


به نقل از: سيره أميرالمؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه و شخصيت و عصر او، تألیف: دكترعلي محمد محمد صلابی