قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

[اصطلاح فقهي]
صدقه تطو‌ع (‌احسان و بخشش در راه خدا) 
اسلام با اسلوب و شيوه‌اي‌كه دلها را جذب مي‌كند و در روح انسان شادي و گذشت مي‌آفريند و معاني خيرو نيكي و احسان را بيدارمي‌سازد، مردم را به بذل و  بخشش مي‌خواند و تشويق مي‌كند:
1-‌خداوند مي فرمايد:" مثل الذين ينفقون أموالهم في سبيل الله كمثل حبة أنبتت سبع سنابل في كل سنبلة مائة حبة والله يضاعف لمن يشاء والله واسع عليم  [1][مثل‌كساني‌كه اموال خود را در راه خدا، انفاق مي‌كنند همچون مثل دانه‌اي است كه از آن هفت خوشه برويد و هر خوشه يكصد دانه داشته باشد و خداوند براي‌كساني‌كه بخواهد، چند برابر بيش از اين نيز، پاداش مي‌دهد. دست بخشندگي خدا، بسيار فراخ و به نيت و باطن همه آگاه است‌]"‌.
2-‌خداوند مي‌فرمايد:" لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون وما تنفقوا من شئ فإن الله به عليم  [2] [‌نمي‌توانيد به خيركامل‌كه مورد رضايت خدا باشد، دست يابيد، مگر اينكه انفاق‌كنيد از آنچيزي‌كه دوست داريد و در راههاي متنوعي ‌كه موجب  رضاي خداست‌، ازآن بذل و بخشش‌كنيد. هر چيزي راكه در راه خدا، انفاق‌كنيد، خداوند از آن آگاه است‌]‌"‌.
٣-‌خداوند مي‌فرمايد: " وأنفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه فالذين آمنوا منكم وأنفقوا لهم أجر كبير [3] [‌ازآن مالي‌كه خداوند تصرف درآن را به شما سپرده وشما را در تصرف درآن‌، بجاي خويش‌گمارده است‌، در راه خدا انفاق‌كنيد.كساني كه به خدا و رسولش ايمان آورده و ازآن مال‌، انفاق مي‌كنند، خدا پاداش بزرگي بدانان ارزاني مي دارد]"‌.
٤-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" إن الصدقة تطفئ غضب الرب، وتدفع ميتة السوء  [‌بي‌گمان احسان و بخشش آتش خشم خدا را خاموش مي‌كند و انسان را ازفرجام بد درامان مي‌دارد]"‌. به روايت ترمذي‌كه آن را “‌حسن‌“ دانسته است‌.
5-پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرموده است‌:" إن صدقة المسلم تزيد في العمر وتمنع ميتة السوء (1) ويذهب الله بها الكبر والفخر  [بي‌گمان صدقه و احسان‌، عمر مسلمان را افزايش مي‌دهد و مانع فرجام بد مي‌شود و تكبر و مباهات را از بين مي‌برد]"‌.
 6-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" ما من يوم يصبح العباد فيه، إلا وملكان ينزلان فيقول أحدهما: اللهم أعط منفقا خلفا، ويقول الاخر: الله أعط ممسكا تلفا   [هرروز صبح دو فرشته بر بندگان خدا نازل مي‌شوند. يكي مي‌گويد: خداوندا هركس احسان و انفاق مي‌كند، برايش جبران ساز و بجاي آن چيز ديگري به وي ارزاني دارو ديگري مي‌گويد: 
خداوندا هركس‌، بخل مي‌ورزد و از احسان و بخشش خودداري مي‌كند، مالش را تلف‌ كن‌]"‌. به روايت مسلم‌ .
٧-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرموده است‌:" صنائع المعروف تقي مصارع السوء، والصدقة حفيا تطفئ غضب الرب، وصلة الرحم تزيد في العمر، وكل معروف صدقة، وأهل المعروف في الدنيا هم أهل المعروف في الاخرة، وأهل المنكر في الدنيا هم أهل المنكر في الاخرة، وأول من يدخل الجنة أهل المعروف  [‌نيكي و بخشش انسان را از پرتگاههاي بد مصون مي‌دارد، و صدقه و احسان نهاني آتش خشم خدا را خاموش مي‌كند وصله رحم و پيوند خويشاوندي بجاي آوردن‌، بر عمر انسان مي‌افزايد و هرنيكي و خوشرفتاري بجاي خود يك صدقه است‌،‌كساني‌كه دردنيا اهل نيكي و احسانند، درقيامت نيز اهل نيكي و احسانند وكساني‌كه در دنيا اهل منكر و ناشايست هستند، در قيامت نيز چنينند. و اولين‌كسي‌كه به بهشت درآيد صاحبان نيكي و بخشش است‌]‌"‌. طبراني آن را، در “‌اوسط‌“ روايت‌كرده و ابن المنذري از آن سكوت‌ كرده است‌. 

انواع صدقات 
 صدقه منحصربه يك عمل ورفتارخوب ونيك وخوشرفتاري نيست‌، بلكه هر كار نيكي صدقه مي‌باشد. و اينك بعضي از احاديث و اخبار در اين زمينه‌:
1-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" على كل مسلم صدقة " فقالوا: يا نبي الله فمن لم يجد؟ قال: " يعمل بيده فينفع نفسه، ويتصدق ".قالوا: فإن لم يجد؟ قال: " يعين ذا الحاجة الملهوف ". قالوا: فإن لم جيد؟ قال: فليعمل بالمعروف وليمسك عن الشر، فإنها له صدقة  [بر هر مسلماني لازم است‌،‌كه احسان و بخشش‌كند،‌گفتند: اي پيامبر خدا، اگركسي چيزي نيافت‌،‌كه احسان‌كند؟ فرمود: با دست خود،‌كاركند و به خويشتن سود رساند و احسان‌كند. 
گفتند: اگركسي آن را نتوانست‌؟ فرمود: به نيازمندي‌كه طلب‌كمك مي‌كند، ياري رساند.گفتند: اگركسي آن را نيز نتوانست‌؟‌گفت‌: رفتار نيك داشته باشد و از بدي بپرهيزد،‌كه اين خصلت براي او صدقه و احسان است‌]"‌. به روايت بخاري و ديگران .
2-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" كل نفس كتب عليها الصدقة كل يوم طلعت فيه الشمس، فمن ذلك أن يعدل بين الاثنين صدقة، وأن يعين الرجل على دابته فيحمله عليها صدقة، ويرفع متاعه عليها صدقة، ويميط الذى عن الطريق صدقة، والكلمة الطيبة صدقة، وكل خطوة يمشي إلى الصلاة صدقة  [در هر روز بر هركس صدقه‌اي فرض است‌. از جمله اگر بين دو نفر متخاصم بعدل اصلاح و داوري‌كند، صدقه است‌. اگر به‌كسي‌كمك‌كند تا سواربر مركوب خويش‌گردد، صدقه است و اگر در نهادن و باركردن‌كالائي به‌كسي كمك كند، صدقه است‌، اگر مانعي از سر راه مردم بردارد، صدقه است‌، و سخن نيكو صدقه است و هرگامي‌كه به سوي نماز برمي‌دارد، صدقه‌اي است‌]‌"‌. به روايت احمد و غير او.
٣-‌از ابوذر غفاري روايت است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم فرمود: " على كل نفس في كل يوم طلعت فيه الشمس صدقة منه على نفسه ". قلت: يا رسول الله من أين أتصدق، وليس لنا أموال؟ قال: " لان من أبواب الصدقة: التكبير، وسبحان الله والحمد لله، ولا إله إلا الله، وأستغفر الله، وتأمر بالمعروف، وتنهى عن المنكر، وتعزل الشوك عن طريق الناس، والعظم، والحجر، وتهدي الاعمى وتسمع الاصم والبكم، حتى يفقه، المستدل على حاجة له قد علمت مكانها، وتسعى بشدة ساقيك إلى اللهفان المستغيث، وترفع بشدة ذراعيك مع الضعيف، كل ذلك من أبواب الصدقة، منك على نفسك، ولك في جماع زوجتك أجر ...  [بر هركس لازم است‌كه هر روز بر نفس خويش صدقه‌اي و احساني بكند. ابوذر گويد،‌گفتم‌: اي پيامبر خدا، مايه اموالي نداريم‌، ازكجا صدقه و احسان‌كنيم‌؟ او فرمود: انواع صدقه و احسان فراوانند، از جمله‌: الله اكبر و سبحان الله‌...گفتن‌، و امر به معروف و نهي از منكر، و برداشتن خار و استخوان و سنگ‌، از سر راه مردم‌، و هدايت و راهنمائي‌كور و فهماندن به‌كرو لال و راهنمايي مردم‌، به چيزي‌كه بدان نياز دارند و فريادرسي فرياد خواهان وكمك به ناتوانان‌، هريك از اينها صدقه و احساني است‌،‌كه با خود مي‌كني‌، وهمخوابگي با همسرت نيز مزد و پاداش دارد... 
تا آخر حديث‌]"‌. امام احمد اين حديث را روايت‌كرده و متن حديث از او است‌. و معني اين حديث در صحيح مسلم نيز آمده است‌. دنباله اين حديث در صحيح مسلم چنين است‌: " قالوا يا رسول الله أيأتي أحدنا شهوته، ويكون له فيها أجر؟ قال: " أرأيتم لو وضعها في حرام أكان عليه فيها وزر؟ فكذلك إذا وضعها في الحلال كان له أجر [‌گفتند: اي پيامبر خدا، اگر ما با همسر خويش همخوابگي‌كنيم نيز مزد و پاداش خواهيم داشت‌؟ اوفرمود: به من بگوئيد: اگركسي عمل جنسي حرام با غيرهمسر خود انجام دهدگناه دارد؟ پس اگرعمل جنسي حلال نيزانجام دهد پاداش خواهد داشت‌... ]"‌.
٤-‌از ابوذر روايت است كه پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود: " ليس من نفس ابن آدم عليها صدقة.في كل يوم طلعت فيه الشمس ".قيل: يا رسول الله.من أين لنا صدقة نتصدق بها كل يوم؟ فقال: " إن أبواب الخير لكثيرة.التسبيح والتحميد، والتكبير، والتهليل، والامر بالمعروف، والنهي عن المنكر، وتميط الاذى عن الطريق، وتسمع الاصم، وتهدي الاعمى، وتدل المستدل على حاجاته، وتسعى بشدة ساقيك مع اللهفان المستغيث، وتحمل بشدة ذراعيك مع الضعيف.فهذا كله صدقة منك على نفسك  ابن حبان آن را در صحيح خود و بيهقي با اختصارآن را آورده‌اند. و درروايت ديگري دارد: ’‌وتبشمك فا وه‌جه آخيك صدقه و اماطتك افجر و الشوكه والعظم عن طريق الناس صدقه و   [بر هركسي در هر روزي صدقه‌اي هست‌،‌گفتند: اي رسول خدا! ما هر روز صدقه‌اي را ازكجا بياوريم‌كه آن را صدقه دهيم‌؟‌! اوگفتند: بي‌گمان انواع خيرفراوان است‌، سبحان الله والحمد لله و الله اكبر و لا اله الا الله‌گفتن و امر بمعروف و نهي از منكرو پاك سازي راه مردم وكمك به‌كر كه بشنود و راهنمائي كوران و راهنماي‌كساني كه راهنمائي مي‌خواهند و بفرياد فرياد خواهان رسيدن و به ضعيفان‌كمك‌كردن همه اين چيزهاكه‌گفته شد، صدقه برنفس خويش است و بروي برادر مسلمان خود خنديدن و برداشتن سنگ و خارو خس و استخوان از سر راه مردم و راهنمائي‌گمراهان نيز همگي صدقه مي‌باشند]"‌.
5-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" من استطاع منكم أن يتقي النار فليتصدق ولو بشق تمرة فمن لم يجد فبكلمة طيبة  [هركس ازشما مي‌تواند خود را، ازآتش دوزخ مصون دارد، ولو اينكه با صدقه‌كردن نصف يكدانه خرما باشد. اگركسي چيزي نيافت‌كه بدان احسان‌كند باگفتن سخن نيكو، احسان‌كند]"‌. به روايت احمد و مسلم‌. 
6-از پيامبر صلي الله عليه و سلم  روايت است كه‌: ‌“‌خداوند در روز قيامت مي‌فرمايد: اي فرزند آدم‌، بيمار شدم ازمن عيادت نكردي‌، اوگويد: اي خدا من چگونه از تو عيادت‌كنم در حاليكه تو پروردگار جهانيان هستي‌؟ خداوند گويد: مگر نمي‌داني كه بنده‌ام فلانكس بيمار شد و تو از وي عيادت نكردي‌؟ هان اگر از او عيادت مي‌كردي مرا آنجا مي‌يافتي‌، اي فرزند آدم از تو طعام مي‌خواستم و تو طعام به من ندادي‌، او گويد: اي خداوند من چگونه به تو طعام دهم در حاليكه تو پروردگار جهاني‌؟ خداوند گويد: مگر نمي‌داني‌كه فلانكس بنده‌ام از تو طلب طعام‌كرد و تو به وي ندادي‌؟ مگرنمي‌داني اگر به وي طعام مي‌دادي‌، پاداش آن را پيش من مي‌يافتي اي فرزند آدم‌، از تو آب خواستم به من آب ندادي‌، اوگويد: اي خدا چگونه به تو آب بدهم و حال آنكه تو پروردگار جهاني‌؟ خداگويد: بنده‌ام فلاني از توآب خواست و تو به وي آب ندادي‌. هان اگر به وي آب مي‌دادي پاداش آن را پيش من مي‌يافتي‌‌“‌. 
به روايت مسلم‌.
٧-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" لا يغرس مسلم غرسا ولا يزرع زرعا فيأكل منه إنسان ولا دابة ولا شئ إلا كانت له صدقة  [هر مسلماني نهالي ياكشتي بكارد، انسان يا حيوان يا هر چيزي ازآن بخورد، براي آن مسلم صدقه و احسان به حساب مي‌آيد]"‌. به روايت بخاري‌.
8-پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" كل معروف صدقة، ومن المعروف أن تلقى أخاك بوجه طلق، وان تفرغ من دلوك في إنائه  [‌هركار نيكي‌كه انجام دهي‌، صدقه است و از جمله نيكيها، آنست‌كه با چهره‌گشاده‌، با برادرت روبروشوي و از سطل آب خود، در ظرف او آب بريزي‌]‌"‌. به روايت احمد و ترمذي‌كه آن را “‌صحيح‌ دانسته است‌.

شايسته‌ترين كس براي صدقه و احسا‌ن‌: 
شايسته‌ترين كس براي صدقه و احسان‌، فرزندان و اهل و عيال و خويشاوندان شخص احسان‌كننده مي‌باشند. وقتي‌كه شخص صدقه دهنده‌، براي نفقه خود و اهل و عيالش نيازمند به چيزي است‌كه آن را صدقه مي‌دهد، بخشيدن آن به بيگانه و غيرجايزنيست -‌چيزي‌كه به خانه رواست‌، به مسجد حرام است -
1-‌جابر از پيامبر صلي الله عليه و سلم  روايت كرده است كه فرمود:" إذا كان احدكم فقيرا فليبدأ بنفسه، وإن كان فضل فعلى عياله، وإن كان فضل فعلى ذوي قرابته، أو قال: ذوي رحمه، وان كان فضل فهاهنا وهاهنا  [هرگاه يكي از شما، فقير باشد و بخواهد صدقه‌اي بدهد، اول ازخويشتن شروع‌كند واگراضافي آورد، آن را به اهل و عيال خود بدهد، و اگر ازآن هم اضافه آمد، به خويشاوندانش بدهد، و اگرازآنان نيز اضافه آمد، به ديگران بدهد]‌’‌’‌. به روايت احمد و مسلم‌.
2-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود: صدقه و احسان بدهيد، مردي گفت‌: من ديناري دارم‌، او فرمود: آن را به خويشتن ده‌، او جواب داد، دينار ديگري نيز دارم‌، فرمود: آن را به همسرت بده‌، اوگفت‌: دينارديگري نيزدارم‌، فرمود: آن را به فرزندت بده‌، اوگفت‌: دينار ديگري نيز دارم‌، فرمود: آن را به خدمتگزارت بده‌، اوگفت‌: دينار ديگري نيز دارم‌، فرمود: خودت بهتر مي‌داني‌، آن را به هركس‌كه مي‌خواهي بده‌. به روايت ابوداود و نسائي و حاكم‌كه آن را “‌‌صحيح‌‌“ نيز دانسته است‌.
٣-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" كفى بالمرء إثما أن يضيع من يقوت  [براي‌گناهكار بودن مرد، كافي است‌كه روزي خورندگان خويش را تباه سازد و بحال آنها نرسد]"‌. به روايت مسلم و ابوداود.
و پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" أفضل الصدقة الصدقة على ذي الرحم الكاشح  [بهترين صدقه و احسان‌، صدقه و احسان‌دادن به خويشاوند ناراضي وكينه‌توز خود مي‌باشد]‌"‌. به روايت طبراني و حاكم‌كه آن را تصحيح نيزكرده است‌.

باطل كردن و بي‌اثر نمودن صدقه و احسان
نبايد صدقه دهنده‌، بر صدقه‌گيرنده‌، منت بگذارد يا اورا بيازارد يا از روي تظاهر و ريا، صدقه و احسان بدهد و اين عمل حرام است‌. چون خداوند مي‌فرمايد:" يأيها الذين آمنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن والاذى كالذي ينفق ماله رئاء الناس  [4] [اي كسانيكه ايمان آورده‌ايد صدقات واحسان خويش را با منت نهادن وآزار رساندن بر گيرنده آن‌، تباه و باطل نسازيد، مانندكسي كه براي تظاهر به مردم و رياء و خودنمائي‌، مال خود را مي‌بخشد و خرج مي‌كند]‌"‌.
پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرموده است‌:" ثلاثة لا يكلمهم الله يوم القيامة، ولا ينظر إليهم، ولا يزكيهم، ولهم عذاب أليم [‌سه دسته هستندكه در روزقيامت خداوند با آنان سخن نمي‌گويد و با نگاه رحمت بدانان نمي‌نگرد و آنان را پاكيزه نمي‌نمايد و برايشان عذابي دردناك است‌]"‌. ابوذرگفت‌: آنان چه قدر محروم و زيانمندند!! چه‌كساني هستند اي پيامبر خداي‌؟ فرمرد:" المسبل والمنان ، والمنفق سلعته بالحلف الكاذب   [كسي كه لباس بلند مي‌پوشد و متكبرانه راه مي‌رود. وكسي‌كه احسان خود را به رخ ديگران مي‌كشد و بر آنان تكبر مي‌نمايد وكسي‌كه با سوگندهاي دروغين‌،‌كالاي خويش را به فروش برساند ]‌" ‌.

صدقه دادن از مال حرام 
خداوند صدقه دادن از مال حرام را نمي‌پذيرد:
1-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" أيها الناس، إن الله طيب لا يقبل إلا طيبا، وإن الله تعالى أمر المؤمنين بما أمر به المرسلين، فقال عز وجل،يا أيها الرسل كلوا من الطيبات واعملوا صالحا إني بما تعملون عليم[5] وقال- يأيها الذين آمنوا كلوا من طيبات ما رزقناكم[6]- ثم ذكر الرجل يطيل السفر، أشعث أغبر، يمد يديه إلى السماء: يا رب، يا رب، ومطعمه حرام، ومشربه حرام، وملبسه حرام، وغذي بالحرام فأنى يستجاب له    [اي مردم بي‌گمان خداوند پاكست و بجز پاك را نمي‌پذيرد، و خداوند همان چيزي را به مومنان دستور داده است‌،‌كه به پيامبران‌(‌ع‌) خود دستور داده است‌،‌كه مي‌فرمايد: -‌اي پيامبران من از  روزي پاك و حلال بخوريد وكردار شايسته انجام دهيد، بي‌گمان من ازكردار شما، آگاهم - ، و مي‌فرمايد: - اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، از روزي پاك و حلالي كه روزيتان ساخته‌ايم‌، بخوريد -‌، سپس ازكسي سخن‌گفت‌كه سفر را بدرازا مي‌كشاند، در حاليكه ژوليده مو وگرد آلود است و دستهاي خود را سوي آسمان بلند مي‌كند و مي‌گويد: اي پروردگارا، اي پروردگارا، در حاليكه خوردني و نوشيدني و پوشاك و غذاي او حرام است‌، پس چگونه انتظار داردكه دعاي وي مستجاب و پذيرفته گردد!! بنابراين دعاي كسي پذيرفته مي‌شود كه حلال خوار باشد]‌"‌. به روايت مسلم‌.
2-‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرموده است‌:" من تصدق بعدل تمرة، من كسب طيب - ولا يقبل الله إلا الطيب - فإن الله تعالى يتقبلها بيمينه ثم يربيها لصاحبها كما يربي أحدكم فلوه حتى تكون مثل الجبل   [‌هركس باندازه بهاي يكدانه خرما ازكسب حلال خود احسان‌كند -‌و خداوند غير از حلال را نمي‌پذيرد -‌بي‌گمان خداوند با دست راست‌، آن را مي‌پذيرد، سپس آن صدقه را براي صاحبش پرورش مي‌دهد همانگونه‌كه شماكره اسب خود را مي‌پرورانيد، تا اين صدقه او همسنگ‌كوه مي‌گردد]"‌. به روايت بخاري‌.

آيا زن مي‌تواند از ما‌ل شوهرش‌ احسا‌ن وصدقه بدهد؟
اگر زن بداندكه شوهرش راضي و خرسند است‌، او مي‌تواند از مال شوهرش صدقه و احسان بدهد، ولي اگرازرضايت و خرسندي شوهرش آگاه نباشد، بر وي حرام است‌كه از مال شوهرش صدقه بدهد. از حضرت عايشه روايت است‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود: “إذا أنفقت المرأة من طعام بيتها - غير مفسدة - كان لها أجرها بما أنفقت، ولزوجها أجره بما كسب، وللخازن مثل ذلك، لا ينقص بعضهم أجر بعض شيئا  [‌هرگاه زني از طعام خانه شوهر خويش صدقه و احسان داد -‌بدون اينكه اسراف و افسادكند -‌او ثواب و پاداش احسان خويش را دارد و شوهرش نيز مزد و پاداش‌كسب خود را 
 مي‌يابد و خازن و نگهبان مال نيز چنين است‌، هيچكدام از پاداش يكديگر نمي‌كاهند]"‌. به روايت بخاري‌. 
و از ابي امامه روايت است‌كه‌گفته است‌، از پيامبر صلي الله عليه و سلم  شنيدم‌كه در خطبه حجه الوداع مي‌فرمود:" لا تنفق المرأة شيئا من بيت زوجها إلا بإذن زوجها " قيل: يا رسول الله، ولا الطعام؟ قال: " ذلك أفضل أموالنا   [نبايد زن از خانه شوهرش چيزي ببخشد، مگر با رضايت شوهرش‌،‌گفته شد: اي رسول خدا، طعام را نيز نمي‌تواند ببخشد؟ او فرمود: طعام بهترين مال ما است‌]"‌. به روايت ترمذي‌كه آن را ‌“‌حسن‌“‌ دانسته است‌. البته صدقه و احسان اندك و معمولي ازآن مستثني است ومي‌تواند بدون اجازه شوهرش آن را بدهد.
از اسماء بنت ابي‌بكر روايت است‌كه او از پيامبر صلي الله عليه و سلم  پرسيدكه همسرم زبير مردي است سختگير و خسيس و من‌گاهي كه بي‌نوايان به در خانه‌مان مي‌آيند، بدون اجازه وي ازمال او چيزي به آنان مي‌بخشم‌، حال من چگونه است‌؟ پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" ارضخي ولا توعي فيوعي الله عليك   [‌بخشيدن اموال اندك و ناچيز اشكالي ندارد ولي چيزي از مال وي براي خود ذخيره مسازكه خداوند آن را از تو منع مي‌كند]"‌. به روايت احمد و بخاري و مسلم‌.

آيا مي‌توان همه اموال خود را صدقه و احسان داد؟ 
اگركسي نيرومند و توانايي كار، داشته باشد، مي‌تواند همه دارائي خويش را، ببخشد (‌به‌گفته طبري بهتر است يكسوم دارائي خود را ببخشد)‌. حضرت عمر گفت‌: ‌“‌پيامبر صلي الله عليه و سلم  به ما دستور دادكه صدقه و احسان بدهيم‌، در آنوقت من مالي داشتم‌، به خود گفتم‌: من كه هرگز از ابوبكر پيشي نگرفته‌ام‌، امروز از او سبقت مي‌گيرم‌، لذا نصف مال خود را، به خدمت پيامبر صلي الله عليه و سلم  بردم‌، پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود: چه چيزي براي خانواده‌ات باقي‌‌گذاشته‌اي‌؟‌گفتم‌: باندازه آنچه‌كه آورده‌ام‌. ابوبكر همه دارايي خويش را آورد، پيامبر صلي الله عليه و سلم  به وي فرمود: چه چيزي براي خانواده‌ات باقي گذاشته‌اي‌؟ اوگفت‌: براي آنها خدا و پيامبر خدا را باقي‌گذاشته‌ام‌، من‌گفتم‌: هرگز نمي‌توانم در هيچ چيزي‌، بر تو سبقت‌گيرم‌“‌. به روايت ابوداود و ترمذي‌كه آن را ‌“‌تصحيح‌“ كرده است‌.
علماء گفته‌اند وقتي انسان مي‌تواند، همه دارايي خويش را صدقه و احسان بدهد، كه نيرومند و قادر به‌كسب و شكيبا بوده و بدهكار نباشد، و نزد اوكسي نباشد،‌كه نفقه‌اش بروي واجب باشد. اگراين شرايط حاصل نباشد، بخشيدن همه دارائي مكروه است‌. 
از جابر روايت است كه‌: ‌“‌ما در خدمت رسول خدا صلي الله عليه و سلم  بوديم‌كه مردي باندازه يك تخم‌مرغ طلا آورد، وگفت‌: اي رسول خدا، من آن را در معدني يافته‌ام‌، آن را بعنوان صدقه و احسان از من بگير و من غير ازآن چيزي ديگر ندارم‌. پيامبر صلي الله عليه و سلم  از وي روبگردانيد، سپس آن مرد ازطرف چپ بروي سرراه‌گرفت و پيشنهاد خود را تكراركرد،‌كه پيامبر صلي الله عليه و سلم  ازوي روي بگردانيد، سپس آن مرد دنبال پيامبر صلي الله عليه و سلم  مي‌رفت و پيشنهاد خود را تكراركرد، آنوقت پيامبر صلي الله عليه و سلم  آن را از وي‌گرفت و بدور انداخت‌كه اگر بدان شخص اصابت مي‌كرد او را مي‌آزرد، يا مجروح مي‌ساخت‌، سپس فرمود:"‌ياتي  احدكم بماله‌كله يتصدق‌به ثم يجلس بعد ذلك يتكفف الناس. انما الصدقه عن ظهر غني [‌يكي از شما، همه دارائي خود را مي‌آورد، و آن را صدقه مي‌دهد، سپس مي‌نشيند و از مردم گدائي مي‌كند!! بي‌گمان صدقه وقتي ارزش واقعي دارد، كه از روي بي‌نيازي باشد]"‌. به روايت ابوداود و حاكم‌كه‌گفته كه بشرط مسلم صحيح است و در سند آن محمد بن اسحاق وجود دارد.

آ يا مي‌توان به‌كا‌فر ذمي و حربي صدقه داد؟ 
مسلمان مي‌تواند به‌كافر ذمي و حربي صدقه بدهد و مزد و پاداش آن را بيابد. خداوند گروهي را مورد ستايش قرار داده است‌كه مي فرمايد: “ويطعمون الطعام على حبه مسكينا ويتيما وأسيرا [7]  [كساني‌كه طعام خويش را، درراه خدا، به بينوايان و يتيمان و اسيران مي‌دهند]"‌. بديهي است‌كه اسيركافر حربي است‌. و " لا ينهاكم الله عن الذين لم يقاتلوكم في الدين ولم يخرجوكم من دياركم أن تبروهم وتقسطوا إليهم إن الله يحب المقسطين  [8] [‌خداوند شما را ازاحسان و نيكي وعدالت نسبت به‌كساني‌كه در راه دين با شما نجنگيده‌اند و شما را از ديارتان بيرون ننموده‌اند منع نمي‌كند، بي‌گمان خداوند عادلان را دوست دارد]‌".
ازاسماء دخترابوبكر روايت است‌كه‌: مادرم در حاليكه هنوز مشرك بود، نزد من آمده بود، من‌گفتم‌: اي رسول خدا، مادرم با رغبت نزد من آمده است‌، آيا مي‌توانم با وي صله رحم بجاي آورم‌؟ او فرمود:" نعم، صلي أمك  [‌آري با مادرت صله رحم بجاي آور]"‌.

صدقه واحسا‌ن بر حيوان
١ -‌بخاري و مسلم روايت‌كرده‌اندكه پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" بينما رجل يمشى بطريق اشتد عليه العطش، فوجد بئرا فنزل فيها، فشرب، ثم خرج، فإذا كلب يلهث الثرى من العطش، فقال الرجل: لقد بلغ هذا الكلب من العطش مثل الذي كان قد بلغ مني، فنزل البئر، فملا خفه ماء. ثم أمسكه بفيه حتى رقي فسقى الكلب، فشكر الله له، فغفر له." قالوا: يا رسول الله، إن لنا في البهائم أجرا؟ فقال: " في كل كبد رطبة أجر ".  [‌مرد راهگذري‌كه تشنگي بر وي چيره شده بود، چاه آبي يافت‌كه ازآن پايين رفت وآب نوشيد و بيرون آمد، درآنوقت سگي يافت‌كه از شدت تشنگي زبان بر خاك مي‌ماليد، اوگفت‌: بدان سگ همان اندازه تشنگي رسيده است‌كه به من رسيده بود، پس دوباره به ميان چاه رفت و كفش خود را ازآب پرگرد وآن را به دهان‌گرفت‌، تا ازچاه بالاآمد وسگ را سيراب نمود. خداوند به پاس آن عمل نيك‌،‌گناه وي را بيامرزيد،‌گفتند: اي رسول خدا، مگراحسان و نيكي با چهارپايان نيز پاداش دارد؟ او فرمود: احسان و نيكي نسبت به هر موجود زنده‌اي پاداش دارد]"‌.
٢- باز هم آن دو روايت‌كرده‌اندكه پيامبر صلي الله عليه و سلم  فرمود:" بينما كلب يطيف بركية قد كاد يقتله العطش، إذ رأته بغي من بغايا بني اسرائيل فنزعت موقها ، فاستقت له به، فسقته فغفر لها به  [‌در حاليكه سگي ازشدت تشنگي به دور چاه آبي مي‌گشت و نزديك بودكه از تشنگي هلاك شود، زني بدكاره‌اي از زنان بدكاره بني‌اسرائيل آن را ديد، اوكفش خود را بيرون آورد وخواست به وسيله آن سگ را آب دهد، اوآن سگ را آب داد، و خداوند به پاس آن او را آمرزيد]"‌. 

صدقه جاريه و احسا‌ن هميشگي
احمد و مسلم روايت‌كرده‌اندكه پيامبر صلي الله عليه و سلم فرمود: "إذا مات الانسان انقطع عمله إلا من ثلاثة، صدقة جارية، أو علم ينتفع به، أو ولد صالح يدعو له [‌هرگاه انسان مرد، پيوند او با عمل وكارش‌گسسته مي‌شود، مگر از سه چيزيه پيوندش با آنها گسسته نمي‌شود: صدقه جاريه و احساني‌كه هميشه جريان دارد مثل كارهاي خيريه عام المنفعه‌، يا دانشي‌كه بدان به مردم سود و بهره رسانده شود، يا فرزند صالح و درستكاري‌كه براي او دعاي خير مي‌كند]"‌.

 

[1] -بقره/261.
[2] -آل عمران/92.
[3] -حدید/7.
[4] -بقره/264.
[5] -مومنون/51.
[6] -بقره/172.
[7] -انسان/8.
[8] -ممتحنه/8.

به نقل از:
فقه السنه ، تأليف سيد سابق، مترجم محمود ابراهيمي، تهران، ناشر مردم‌سالاري، دوم 1387.