قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

انعقاد پیمان برادری در مدینه
پیامبر صلی الله علیه و سلم  بین علی رضی الله عنه  و سهل بن حنیف عقد برادری منعقد کرد و برخی از علماء از وجود عقد اخوّت در مکّه بین مهاجرین خبر داده‌اند. همانگونه که بلاذُرّی اشاره کرده به ‌اینکه پیامبر صلی الله علیه و سلم  قبل از هجرت در بین مسلمین در مکّه پیمان برادری برحق و همکاری منعقد کرد، پس در بین حمزه و زید بن حارثه، بین ابوبکر و عمر، بین عثمان بن عفّان و عبدالرّحمن بن عوف، میان زبیر یبن عوام و عبدالله بن مسعود، میان عبده ابن حارث و بلال حبشی، میان مصعب بن عمر یو سعد بن ابی وقّاص، میان ابو عبده‌یبن جرّاح و سالم مولی أبی حذیفه، میان سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و طلحه بن عُبیدالله و بین خود (رسول خدا) و علی  رضی الله عنهما عقد اخوّت برقرار کرد.([1])
بلاذُرّی (ت 276هجری) نخستین کسی به حساب می‌آید که به عقد برادری مکه ‌اشاره کرده و ابن عبدالبرّ (ت 463هجری) به تبعیّت از او و بدون تصریح به نقل از او بدان اشاره کرده، همانگونه که (ابن سید النّاس) هم بدون اشاره به نقل از هیچکدام از آنها پیروی کرده است([2]).
ولی شیخ الاسلام ابن تیمیه عقد برادری بین اصحاب مهاجر در مکه را انکار نموده و روایات مربوط به ‌این موضوع را تکذیب کرده است،‌از جمله عقد برادری بین علی و پیامبر صلی الله علیه و سلم .([3])
ابن القیّم بر این باور است که در مکّه عقد برادری صورت نگرفته و می‌گوید: «گفته شده رسول خدا صلی الله علیه و سلم  برای دوّمین بار بین مهاجرین با همدیگر عقد برادری بست و در آن مرحله خود با علی عقد اخوّت بست، ولی رأی ثابت این است که تنها در مدینه‌ این پیمان برادری بسته شد، زیرا مهاجرین در بین خود با برادری اسلام و برادری خانه و برادری خویشاوندی نیازی به چنین پیمانی نداشتند، برخلاف رابطه‌ی مهاجرین با انصار([4]) و نیز کتابهای سیره‌ی اوّل و اختصاصی سیره و تاریخ به عقد برادری در مکه ‌اشاره نکرده‌اند، بلاذُرّی خبر را بدون سند و با عبارت «گفته‌اند» نقل کرده که‌ این اسلوب موجب ضعف روایت است، همانگونه که‌ اهل نقد خود بلاذری را هم در نقل اخبار ضعیف قلمداد کرده‌اند، به فرض اینکه در مکّه عقد اخوّت صورت گرفته باشد، تنها منحصر به پشتیبانی و دلسوزی بین دو نفر بوده، ([5])‌بدون اینکه‌ احکام ارث از همدیگر گرفتن و غیره ‌از آن بوجود آمده باشد که بعداً با این آیه نسخ گردید که می‌فرماید:
{ وَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنْكُمْ وَأُولُو الأرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (٧٥)}
(انفال/75).
كساني كه با‌يكديگر خويشاوندند برخي براي برخي ديگر سزاوارترند (و حقوق آنان) در كتاب خدا (بيان شده‌است و حكم خدا بر آن رفته‌است و) بيگمان خداوند آگاه‌ از هر چيزي است.
این آیه وراثت حاصل از عقد اخوّت را نسخ کرد و یاری و پشتیبانی و همکاری و دلسوزی در بین دو هم‌پیمان اخوّت به جای خود باقی ماند.([6])
ابن کثیر یادآور شده که برخی از علماء عقد برادری رسول خدا صلی الله علیه و سلم  با علی را انکار کرده‌اند و صحّت آن خبر را ممتنع دانسته‌اند، چون یکی از اهداف عقد برادری ایجاد نرم خویی و خوشرفتاری و علاقه‌ی قلبی با یکدیگر است، پیمان برادری پیامبر صلی الله علیه و سلم  با هیچ کس معنی نداشت، چون نسبت به همه نهایت خوشرفتاری و خوش اخلاقی و الفت قلب داشت، همچنین مهاجرین نسبت به همدیگر نیاز به عقد پیمان نداشتند، امّا راوی اشاره کرده به اینکه هدف پیامبر صلی الله علیه و سلم  از پیمان با علی آن بود که مصلحت او را به کسی دیگر واگذار نکند، بویژه که‌ از کودکی هزینه‌ و مخارج او را متحمّل شده بود([7]).
ولی در جایی دیگر به این موضوع برگشته و می‌گوید: بخش عمده‌ی احادیثی که در این باره ‌آمده‌اند، دارای سند ضعیف و غیر قابل اقامه‌ی حجّت هستند([8])، همچنین اینجا منابعی دیگر بدون ذکر سند به عقد برادری پیامبر صلی الله علیه و سلم  اشاره کرده‌اند، مانند محمّد بن حبیب([9]) و ابن الجوزی([10]) و ابن الأثیر([11]).
قبل از عقد اخوّت که در دوران مدینه بین مهاجرین و انصار منعقد گردید، عقیده و ایمان که ستون فقرات و پایه‌ی اصلی برادری محسوب می‌شد، تکمیل شده بود، چون آن عقیده بدون در نظر گرفتن همه ‌امتیازات و طبقات به جز تفاوت درجه‌ی تقوا و پرهیزکاری و عمل صالح، همه مردم را در صف واحد بندگی خالص خداوند متعال قرار می‌دهد، قابل تصوّر نیست کسانی که ‌افکار و عقاید مختلف، آنها را از هم متفرّق ساخته با عقد برادری و تعاون و ایثار متحد شوند و با وجود عقاد متفاوت، خودخواهی و هواهای نفسانی را کنار بگذارند([12]).
سیاست عقد اخوّت بین انصار و مهاجرین یک نوع سبقت سیاسی بود که رسول خدا در آن پیشی گرفت تا محبّت و دوستی را در شعور مهاجرین و انصار تثبیت و تحکیم نماید، در حالی که همه بر رعایت این محبّت و صمیمیّت تمام عنایت خود را مبذول داشته بودند و اصلاً در اجرای عملی مواد آن از همدیگر سبقت می‌گرفتند، خصوصاً انصار و یاری‌کنندگان که اگر نویسندگان و پژوهشگران همه توان خود را بکار اندازند، نمی‌توانند بهتر از آنچه خداوند متعال درباره‌ی ایشان فرموده به رشته‌ی تحریر درآورند، آنجا که می‌فرماید:
{ وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالإيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ } (حشر/9).
آناني كه پيش از آمدن مهاجران خانه و كاشانه (آئين اسلام) را آماده كردند و ايمان را (در دل خود استوار داشتند) كساني را دوست مي‌دارند كه به پيش ايشان مهاجرت كرده‌اند و در درون احساس و رغبت نيازي نمي‌كنند به چيزهائي كه به مهاجران داده شده‌است، ايشان را بر خود ترجيح مي‌دهند، هرچند كه خود سخت نيازمند باشند. كساني كه‌ از بخل نفس خود، نگاهداري و مصون و محفوظ گردند، ايشان قطعاً رستگارند.


زیرنویسها:
[1] - انساب الاشراف (1/270)
[2] - السّیرة النبویّة الصّحیحة (1/40)
[3] - منهاج السّنة (5/71) و(7/361).
[4] - زاد المعاد(2/79).
[5] - سیرة النبویّة الصحیحة (1/241).
[6] - التّأریخ الاسلامی، حمید(4/25).
[7] - البدایة و النّهایة (3/226)، هرکس طالب تحقیق بیشتر است به کتاب (أثر التّشیّع علی الروایات التّاریخیّة فی القرن الأوّل الهجری) عبدالعزیز نور ولی ص 293- 298مراجعه کند.
[8] - البدایة و النّهایة (7/348).
[9] - المحبر(ص70)
[10] - المنتظم فی تأریخ الأمم و الملوک (3/74)
[11] - و اسد الغابة فی معرفة (3/588،601)
[12] - فقه‌السّیرة بوطی،ص148.

 به نقل از: سيره أميرالمؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله عنه و شخصيت و عصر او، تألیف: دكترعلي محمد محمد صلابی