قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

مهر و شفقت پیامبر  صلی الله علیه و سلم  به امتش
 

بقلم: دکتر عادل بن علی الشدی
ترجمه و نگارش: دکتر نور محمد جمعه
 

پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  برای بشریت چون پدری مهربان و نرم‫خو بودند، و هرگاه فرصت اختیار بین دو یا چند چیز برای امت را می‫داشتند همیشه آنچه را برای آنها آسانتر و راحت‫تر بود را انتخاب می‫کردند. تا مبادا بر پیروانش سخت آید، و یا اینکه احساس مشقت کنند. و همیشه می‫فرمودند: خداوند مرا فردی یک دنده و سخت‫گیر بسوی انسانها نفرستاد، بلکه مرا معلمی آسانگیر و نرم‫خو قرار داد([1]).
و می‫فرمودند: خداوند آسانگیر است و از آسانی و نرمی خوشش می‫آید، و اجر و پاداشی که بر آن می‫دهد بر سختگیری و مشقت نمی‫دهد.
و می‫فرمودند: رفق و نرمی در هیچ چیزی نبود مگر اینکه آنرا زینت بخشید، و از هیچ چیزی دور نشد مگر اینکه آنرا زشت و ناگوار ساخت([2]).
و خداوند صفات مهربانی و شفقت را در پیامبرش ستوده است، آنجا که می‫فرماید:
{ لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ (١٢٨)} [التَّوبة: 128]
«هر آينه پيامبرى از خود شما بر شما مبعوث شد، هر آنچه شما را رنج مى‌دهد بر او گران مى‌آيد. سخت به شما دلبسته است و با مؤمنان رئوف و مهربان است».
تصاویر مهر و شفقت پیامبر را اگر بخواهیم از صفات زندگی ایشان جمع کنیم، مثنوی هزار و یک من می‫شود. از جمله این تصاویر:
روزی مردی خدمت آن حضرت رسیده، پریشان و غمگین گفتند: یا رسول الله! من هلاک و نابود شدم!
آن حضرت با نرمی او را نوازش داده فرمودند: چه چیزی تو را نابود کرده؟
آن مرد شرمسار و پریشان گفت: با دهان روزه، در رمضان با همسرم همبستر شدم.
پیامبر با کمال مهر و شفقت پدری غم را از دل او کنار زده، به او گفتند: آیا می‫توانی غلامی را خریده، بعنوان کفاره گناهت، آزاد کنی؟
آن مرد فقیر و بینوا گفت: خیر.
پیامبر مهر و عطوفت فرمودند: آیا می‫توانی دو ماه کامل روزه بگیری؟
آن مرد ضعیف گفت: خیر.
پیامبر مهربانی‌ها فرمودند: آیا می‫توانی شصت فقیر را غذا بدهی.
آن مرد فقیر گفت: خیر.
مرد بینوا شرمسار در گوشه‫ای نشست. برای پیامبر خوشه‫ای از درخت خرما آوردند. آن حضرت به آن مرد پریشان گفت: اینرا بگیر و در راه خدا خیرات کن.
مرد گرسنه و فقیر و شرمسار گفت: چه کسی در این شهر از ما فقیرتر است. در این شهر کسی به این خرما از ما نیازمندتر نیست!
پیامبر از سخن شیرین و صراحت مرد پریشان به خنده افتاده، به او گفت: این را بگیر،  بده خانواده‫ات نوش جان کنند([3]).
بنازم رحمت و شفقت و مهر و عطوفتت را ای پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم ...
بنازم پدری و محبت و نرم خوئیت را...
مردی پشیمان و شرمنده از گناهی که بر دوشش سنگینی می‫کرد، و وجدان و ضمیرش را آزرده کرده بود خدمت آن حضرت می‫رسد. و پیامبر با کمال رأفت و رحمت با او به نرمی برخورد می‫کند، و از کفاره‫ی سخت به کفاره‫ی نرمتر و آسانتر با او کنار می‫آید. تا جائیکه کفاره‫ گناهش را بدو می‫بخشد تا در راه خدا خیرات دهد. و چون مرد پرده از نیاز و فقرش می‫درد، پیامبر  صلی الله علیه و سلم  کفاره را بدو هدیه می‫کند تا همراه خانواده‫اش میل فرماید...
الله اکبر!...
چه آقائی، و سروری و پدری و مهر و محبتی در سینه مبارک شما بود ای سرور من؛ رسول پاک پروردگارم... جان و مال و خویش و تبارم فدای تو بادا...
به تصویری دیگر از آقایی و سروری این معلم نمونه بشریت بنگرید:
ابن حکم سلمی می‫گوید: با پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  در حال نماز بودیم که مردی عطسه کرد. من گفتم: خداوند تو را رحمت فرماید!
سایر نماز گزاران در نماز با عصبانیت به من چشم سرخ نشان دادند. با تعجب به آنها گفتم: وای! چرا اینطوری به من نگاه می‫کنید؟!
آنها دستهایشان را به ران پاهایشان زدند. وقتی دیدم می‫خواهند مرا ساکت کنند، ساکت شده دیگر حرفی نزدم.
چه بزرگ بود و آقا؛ سرورم رسول خدا، که نه پیش از او و نه بعد از او هرگز معلمی به مهربانی و خوبی او ندیده‫ام، پس از پایان نماز، بخدا سوگند که نه بر من خشم گرفت، و نه مرا زد، و نه به من اهانت کرد، با کمال نرم خوئی و لطافت و مهر پدری آرام فرمودند: در نماز چیزی از سخنهای مردم روا نباشد، نماز عبارت است از ثنا و مدح  گفتن پروردگار و بزرگی و عظمت او را بیان کردن، و تلاوت قرآن نمودن([4]).
امام نووی در شرح این حدیث می‫فرمایند: در این حدیث تصویری است از اخلاق بزرگ و نمونه پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم ، آن اخلاقی که خداوند متعال پیامبرش را بدان ستوده است. و تصویری است از مهر و شفقت او به کسی که از احکام دین بیگانه است، و در آن درسهایی است از چگونگی برخورد با جاهلان، و روش آموزش آنها، و مهر و شفقت ورزیدن به آنها، همراه با شیوه نمونه رساندن مفاهیم درست به آنها.
پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  احیاناً روزهای متوالی را پیاپی روزه می‫گرفت، ولی از مهر و عطوفت و شفقتی که بر امتش داشت آنها را از روزه گرفتن چند روز متوالی منع می‫کرد، تا مبادا بر آنها فرض شود.
بنازم مهر و شفقت پیامبر  صلی الله علیه و سلم  را بر امتش!..
پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  سه شب یا بیشتر را در رمضان بر مردم نماز شب خواندند، پس از آن افراد بسیاری از هر سوی شهر برای خواندن نماز شب با آن حضرت، به طرف مسجد سرازیر گشتند. ولی پیامبر  صلی الله علیه و سلم  برای ادای نماز با آنها از خانه خود بیرون نشد، تا مبادا نماز شب در شبهای مبارک رمضان از سوی خداوند بر امت فرض گردد.
و از تصاویر شفقت و رحمت او؛ روزی وارد مسجد شدند، متوجه شدند طنابی بین دو ستون مسجد بسته شده است.
پرسیدند: این طناب برای چیست؟
گفتند: این طناب از آن مادر مؤمنان؛ زینب، است. در اینجا به نماز می‫ایستد، و چون خسته می‫شود بر آن تکیه می‫دهد. پیامبر مهر و عطوفت فرمودند: طناب را باز کنید، وقتی سر حال هستید نماز بخوانید، و چون خسته شدید استراحت کنید([5]).
اقیانوس مهر و عطوفت و رأفت آقا و سرورم؛ رسول پاک  صلی الله علیه و سلم  را ساحلی نیست، و بتصویر کشیدن این شفقت پدری مثنوی هزار و یک من می‫طلبد که ما از آن عاجزیم. در اینجا به تصاویری دیگر از باب نمونه اشاره می‫کنیم که آن خود خبر از خرمن می‫دهد.
انس بن مالک یار و همراه پیامبر  صلی الله علیه و سلم  روایت می‫کند: روزی همراه با رسول خدا  صلی الله علیه و سلم  در مسجد بودیم. مردی روستائی از راه رسید، و در گوشه‫ای از مسجد شروع کرد به ادرار کردن! یاران پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  از دیدن این صحنه مات و مبهوت شده، داد زدند: وای.. وای؟..
پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: رهایش کنید، وحشت زده‫اش نکنید!
همه ساکت شدند تا روستائی بی‫فرهنگ کارش را تمام کرد.
سپس پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  به نرمی او را صدا زده، با لطافت و مهربانی بدو گفت: این مسجد و خانه خداست، و در آن شاشیدن و یا آشغال ریختن روا نباشد، مسجد جای عبادت و ذکر و نیایش پروردگار و تلاوت قرآن است.
سپس یکی را فرستاد تا سطل آبی آورده، بر جایی که پلید شده بود بریزد([6]).
از تصاویر مهر و سروری آقایمان به این حکایت گوش فرا دهید:
جوانی پریشان و مست باده‫ی جوانی خدمت آن حضرت  صلی الله علیه و سلم  رسیده گفت: یا رسول الله! به من اجازه بده زنا کنم!!
افرادی که در آنجا بودند بسیار خشمگین شده سرش داد کشیدند: خفه شو، این چه حرفی است و...
پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  در کمال آرامش و مهر و عطوفت به جوان حیران گفت: بیا نزدیک من بنشین.
آن جوان به پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  نزدیک شد. آن حضرت به آرامی به او فرمودند: آیا زنا را برای مادرت می‫پسندی؟
جوان شرمسار و پریشان گفت: قربانت گردم سرورم، نه بخدا قسم!
پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  به آرامی فرمودند: و همچنین دیگران آنرا برای مادرانشان نمی‫پسندند. آیا فاحشه را برای دخترت می‫پسندی؟
جوان حیرتزده گفت: فدایت شوم سرورم، نه بخدا سوگند.
رسول الله  صلی الله علیه و سلم  در کمال آرامش به او فرمودند: و همچنین سایر مردم آنرا برای دخترانشان نمی‫پسندند. آیا زنا را برای خواهرت روا می‫دانی؟
جوان با شرمندگی گفت: قربانت روم سرورم، نه به بخدا سوگند.
پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: و همچنین دیگران آنرا برای خواهرانشان روا نمی‫دارند. آیا فاحشه را برای عمه‫ات می‫پسندی؟
جوان پریشان گفت: نه بخدا سوگند، فدایت شوم.
پیامبر فرمودند: و همچنین دیگر مردم آنرا برای عمه‫هایشان قبول نمی‫کنند. آیا آنرا برای خاله‫ات روا می‫داری؟
جوان سرشکسته گفت: نه قسم به پروردگارم، الهی فدایت شوم.
رسول الله  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: و همچنین دیگران آنرا برای خاله‫هایشان روا نمی‫دارند.
سپس در کمال مهر و شفقت پدری دستان مبارکشان را بر سر جوان گذاشته به درگاه پروردگار عالمیان دعا کردند: بارالها! گناهان این مرد را بیامرز، و قلبش را پاک گردان، و شرمگاهش را حفاظت کن.
از آنروز به بعد آن جوان بسیار نیکوکار و پرهیزکار گشته هرگز با چشم بد به دخترهای مردم نگاه نکرد([7]).
این است روش آقا و سرورم؛ رسول الله  صلی الله علیه و سلم  ...
با این اسلوب زیبا، و با مهر و شفقت پدری، پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  به قلب آن جوان راه پیدا کرده، زشتی و قباحت آنچه در پی آن بود را برای او روشن نمود. و این باعث شد او جوانی پرهیزکار و پاک دامن و خدا ترس شود.
و از تصاویر رحمت و شفقت آن پیامبر آن حکایتی است که پسر عموی آن حضرت؛ عبد الله بن عباس رضی الله عنه روایت کرده است: پیامبر اکرم  صلی الله علیه و سلم  داشت خطبه می‫گفت، که متوجه شد شخصی در آفتاب ایستاده است. درباره او پرسید. گفتند: این ابو اسرائیل است، نذر کرده؛ در آفتاب بایستد، و ننشیند، و زیر سایه نرود، و با کسی حرف نزند، و همیشه روزه باشد!
پیامبر رحمت و شفقت و مهر فرمودند: به او دستور دهید تا سخن گوید، و زیر سایه رود، و راحت بنشیند، و روزه‫اش را بخورد([8]).
و از این تصاویر رحمت و شفقت حکایت عبدالله بن عمرو بن العاص رضی الله عنه است. او می‫گوید: به گوش پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  رسیده بود که من گفته‫ام: سوگند بخدا که تمام عمرم روزه می‫گیرم، و تمام شبها را تا صبح به نماز می‫ایستم. پیامبر خدا  صلی الله علیه و سلم  به آرامی به من فرمودند: آیا تو این حرف را زده‫ای؟ گفتم: پدر و مادرم فدایت، یا رسول الله! بله من چنین تصمیم گرفته‫ام.
رسول الله  صلی الله علیه و سلم  فرمودند: چنین کاری از تو برنمی‫آید، هم روزه بگیر و هم افطار کن، هم بخواب و هم نماز شب بخوان، و سه روز در ماه روزه بگیر، هر نیکی در نزد پروردگار ده برابر می‫شود، اگر چنین کنی؛ گویا تمام عمرت را روزه گرفته‫ای.
و در روایتی دیگر آمده است: به من خبر رسیده که تو تمام روزها روزه می‫گیری، و شبها را تا صبح نماز می‫خوانی؟ گفتم: چنین است ای رسول الله  صلی الله علیه و سلم !
ایشان فرمودند: دوباره چنین نکن؛ هم روزه بگیر، و هم افطار کن، هم بخواب و هم نماز بجای آر، بدنت را بر تو حقی است، چشمانت را بر تو حقی است، همسرت را بر تو حقی است، مهمانت را بر تو حقی است.
اگر سه روز در ماه را روزه بگیری برایت کافی است. برای هر نیکی خداوند ده برابر اجر و پاداش می‫دهد، و این برابر است با روزه تمام عمر.
عبدالله می‫گوید: وقتی بر خودم فشار آوردم، بر من فشار آورده شد!
گفتم: ای رسول خدا  صلی الله علیه و سلم ! من قدرت و توان بیش از این دارم. فرمودند: پس چون پیامبر خدا؛ داوود روزه بگیر، و از آن بیشتر نه! گفتم: روزه حضرت داود چگونه بود؟ فرمودند: یک روز در میان روزه می‫گرفتند.
عبد الله پس از اینکه پیر و فرسوده و افتاده شد، می‫گفت: ای کاش به نصیحت پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم  عمل می‫کردم([9]).

زيرنويسها:
([1]) به روایت امام مسلم.
([2]) به روایت امام مسلم.
([3]) به روایت امام بخاری و امام مسلم.
([4]) به روایت امام مسلم.
([5]) به روایت امام بخاری و امام مسلم.
([6]) به روایت امام بخاری و امام مسلم.
([7]) به روایت امام احمد.
([8]) به روایت امام بخاری.
([9]) به روایت امام بخاری وامام مسلم.

به نقل از:
درسهایی از مدرسه‫ رسول الله صلی الله علیه و سلم، بقلم: دکتر عادل بن علی الشدی (استاد تفسیر و علوم قرآن دانشگاه ملک سعود)، ترجمه و نگارش: دکتر نور محمد جمعه (استاد ادبیات عرب دانشگاه بین المللی اسلامی ـ اسلام آباد)