قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

آرامش زندگي در سايه توكل

توکل‌ و اعتماد به‌ خدا در امور زندگی‌ ویژگی‌ای سودمند و اثربخش در مقابله با مشکلات، مقاومت‌ در برابر یأس‌ و نومیدی و مهار اضطراب‌ و افسردگی‌ است؛ که جايگاه بزرگي در دين دارد و یکی از بزرگ‌ترین لوازم ایمان به‌شمار می‏آید.

توكل در لغت به معنی ‏واگذار كردن امري ‏به شخص معتمد است، از اين جهت كه واگذار كننده خود را در انجام آن كار عاجز و ناتوان می‌ببيند. (راغب‌اصفهانی، مفردات: 531)

به تعبیری دیگر توکل یعنی فرد با درك ضعف و ناداری خویش، به یك كاردان لایق اعتماد ورزد و امر خود را به او بسپارد.

نگارنده قاموس قرآن، درباره معناي توکل به نکته جالبي اشاره مي‌کند؛ او مي‌نويسد: هر کاري که به‌وجود مي‌آيد و هر بهره‌اي که از چيزي عايد مي‌شود، مشروط به شرايط بي‌شمار و خارج از حصر است، حتي بدون اغراق، تهيه يک لقمه نان بستگي به تمام اجزاي اين جهان دارد. تنظيم اين همه شرايط و مقدمات، از عهده بشر خارج است و اگر خداوند آن شرايط و اسباب را فراهم نياورد، هيچ نفعي عايد ما نخواهد شد و هيچ مقدمه‌اي به نتيجه نخواهد رسيد. پس خدا واقعا بر هر چيز وکيل است، و همه کس و همه چيز را کارساز و مدبر، خداست. توکل به این معنا نيست که از کار و تلاش بازمانيم، بلکه بايد پيوسته تلاش کنيم و در عين حال از خداوند بخواهيم که کارسازي کند و شرايط و اسباب را موافق مرام و مصلحت ما فراهم آورد. (قریشی، قاموس قرآن: 40)

توکل یعنی انسان هميشه به آن چه مقتضاي حق است، عمل کند، و در اين راه به خدا اعتماد کند، چون خداوند حامي و پشتيبان کساني است که حامي و پشتيبان حق هستند. توکل تضمين الهي است براي کسي که هميشه حامي و پشتيبان حق است.

جایگاه توکل

توكل، منزل و مقامى است كه سالك طريق حق براى رسيدن به يقين و بار يافتن به پيشگاه محبوب حقیقی ‏بايد آن را بپيمايد. بزرگان عرفان، توكل را نشأت گرفته از ايمان مى‏دانند و معتقدند شخص متوكل با پيمودن مقام توكل مى‏تواند به منزل «يقين‏» راه يابد و نهايتا از مقام «يقين‏» بگذرد و به مقام «توحيد» نايل شود.

علامه ابن‏ قیم گفته است: توکل نیمی از دین و انابت نیم دیگر آن است. کمک‌ خواستن از خدا و عبادت در دین بسیار مهم است؛ توکل کمک ‌خواستن، و انابـت هـمـان عـبـادت اسـت. (مدارج‌السالکین: 2/113)

منزل توکل، گسترده‏ ترین و جامع‏ ترین منازل و پیوسته آباد و پرتردد است. به‏ خاطر گستردگی متعلقات توکل و فراوانی نیازهای عالمیان، ناگزیر باید توکل داشته باشیم. وقتی کاری برای بندگان راستین خدا پیش بیاید با بازگشت و توکل بر او، خود را به خداوند متعال می‏ سپارند؛ در نتيجه خداوند سختی‌ها و دشواری‌ها را ساده و خواسته‏ های بنده را برایش محقق می‏سازد و اين درحالی‌ است كه شخص متوكل با اطمینان خاطر به هر چه خداوند برایش مقدر كرده، خشنود است.

انسان مسلمان نه تنها توکل بر خدا را در تمام کارها و امور بر خود واجب می‏داند، بلکه آن را فریضه‏ ای دینی می‏شمارد که نه تنها امور دنیوی را شامل می‏شود، بلكه در امور ديني و عبادات نیز توکل لازم است.

فضلیت توکل در آیات قرآن

واژه توکل در قرآن کریم با صیغه‏ های مفرد، جمع، ماضی، مضارع و امر، چهل‌ و دو بار و همه به ‌معنای تکیه و اعتماد به خدا و تفویض امور به او آمده است. از این ریشه، واژه «تکلان» در حدیث نیز آمده است: «و هذا الجهدُ وعلیک التکلان»؛ این تلاش ما بود و بر تو توکل می‏کنیم [سنن‌ترمذی: 3419]. همچنین: «الله المستعان، اللهم صبراً وعلی الله التکلان»؛ خداست یاری گر، خدایا شکیبایی به ما ارزانی دار و بر تو توکل می‏کنیم [مسنداحمد: 19146. صحيح‌بخاری: 3693].

از جمله آیه‏ هایی که بر فضلیت و مقام والای توکل دلالت دارد، این فرموده الهی است: «ولئِن سألْتهم من خلق السماواتِ والْأرْض ليقولن الله قل أفرأيتم ما تدعون مِن دونِ اللهِ إنْ أرادني الله بِضر هل هن كاشِفات ضرهِ أو أرادني برحمه هل هن ممْسكات رحمتهِ قل حسبي الله عليه يتوكل المتوكِلون»؛ و اگر از آنان بپرسي آسمان‌ها و زمين را چه كسي آفريده است؟ به يقين گويند: خدا. بگو: بنگريد آن چه را كه به‌ جاي خداوند مي‌پرستيدـ اگر خدا در [حق] من زياني بخواهدـ آيا آن ها (بتان) خواهند توانست زيان او را دفع كنند؟ يا [اگر] درباره من بخشايشي بخواهد، آيا آن ها خواهند توانست رحمتش را بازدارند؟ بگو: خدا مرا بس است. توكل كنندگان [تنها] بر او توكل مي‌كنند [زمر: 38].

خداوند در آیات بسیار دیگری نیز به توکل سفارش و تشویق کرده است، از جمله:

ـ «وعلى اللهِ فليتوكّلِ المؤمنون»؛ و مومنان بايد تنها بر خدا توكل كنند [آل‌عمران: 122].

ـ «فتوكّل على اللهِ إنّك على الحق المبين»؛ پس بر خداوند توكل كن؛ بي‌گمان تو بر [آيين] حق [و] روشن هستی [نمل: 79].

ـ «فاعبده وتوكّل عليه»؛ پس او را بپرست و بر او تكيه كن [هود: 123].

ـ «وتوكّل على الحيّ الّذِي لايموت وسبّح بحمده وكفى به بذنوبِ عباده خبيراً»؛ و بر زنده‌اي كه نمي‌ميرد، توكل كن، و با ستايشش [او را] به پاكي ياد كن و او به گناهان بندگانش [به‌عنوان] آگاه بس است [فرقان: 58].

ـ «فبما رحمة مِن اللهِ لنت لهم ولو كنت فظّاً غليظ القلبِ لانفضّوا من حولِك فاعف عنهم واستغفِر لهم وشاوِرهم فِي الأمر فإذا عزمت فتوكّل على اللهِ إن الله يحب المتوكّلِين»؛ پس به [لطف] رحمتي از [سوي] خدا با آنان نرم ‌خو شدي و اگر درشت ‌خوي سخت‌ دل بودي، به يقين از پيرامونت پراكنده مي‌ شدند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در [اين] كار با آنان مشورت كن و آن‌ گاه كه قصد [قطعي انجام كاري را] كردي، بر خداوند توكل كن، كه خداوند توكل‌ كنندگان را دوست مي ‌دارد [آل‌عمران: 159].

مشورت در آیه فوق در راستای تامین سبب‌ ها شمرده شده است؛ نظرها و پیشنهادها سبب ‌هایی هستند که انسان را در رسیدن به نظر درست و تصمیم صحیح یاری می‏دهند، اما نباید فراموش کرد که انسان در این هنگام هر چند بزرگ‌ ترین مشاوران را در اختیار داشته باشد، از توکل بر خدا بی ‏نیاز نیست. اشتباه برخی ‏ها در همین جاست که گمان می‏ کنند با برخورداری از مشاوران و استفاده از راهنمایی‌ های آن ها نیازی به توکل نیست، چون بزرگ ‌ترین و داناترین کارشناسان و مشاوران را دارند. باید گفت: اینان هر چند ممکن است به یک مورد درست اشاره کنند، اما در معرض انحراف و اتخاذ تصمیم ‌های نادرست هستند و چه ‌بسا در اجرا مشكلاتي پيش بيايد؛ بنابراین حتی در تصمیم ‏گیری و مشورت نیز باید به خدای قادر و دانای کل توکل کرد.

همچنین توکل وسیله‌ای برای رسیدن به دوستی خدا و صفتی است که مومنان را از دیگران متمایز می‏ سازد؛ به‌علاوه توکل شرط ایمان نیز هست، با توجه به آیه «وعلى اللهِ فتوكلوا إن كنتم مؤمنين»؛ اگر مومن هستيد، [بايد كه] بر خدا توكل كنيد [مائده:23].

فضیلت توکل در احادیث نبوی

از ابوهریره رضي ‌الله ‌عنه روایت شده است که رسول ‏الله صلي ‌الله ‌عليه ‌و سلم فرمود: «يدخل الجنّه أقوام أفئدتهم مثل أفئده الطير»؛ اقوام و گروه‌هایی داخل بهشت می‏شوند كه دل ‌هايشان مانند دل‌ های پرندگان است (یعنی متوکل هستند یا دل‌هایشان نازک و اثرپذیر است).

عمر فاروق رضي ‌الله‌ عنه روایت می‌کند که من از پیامبر خدا صلي ‌الله ‌عليه ‌و سلم شنیدم که می‏ گفت: «لو أنّكم تتوكّلون على اللهِ حق توكّلِهِ لرزقكم كما يرزق الطّير، تغدو خِماصاً وتروح بطاناً»؛ اگر شما آن‌ گونه که حق توکل است بر خدا توکل کنید، حتما به شما مانند پرندگان روزي می ‌دهد؛ آن ها صبح گرسنه از لانه بیرون می ‌آیند و شب سیر برمی‏ گردند [سنن‌ترمذی:2345]. در این حدیث، آن ‏حضرت دو ویژگی را برای کسانی که بر خدا توکل می‏کنند، ذکر کرده است:

 1. خارج شدن از خانه و تلاش برای پیدا کردن روزی

 2. با وجود حرکت و تلاش، تکیه و توکل بر مسبب ‌الاسباب.

امام مسلم روایت کرده است که هرگاه انسان مومن از خانه بیرون شود و «بسم‌الله توکّلت علی‌الله، لاحول و لا قوه إلا بالله العلی العظیم» بگويد، فرشته‏اي از جانب خداوند به او می‏گوید: کفایت شدی، هدایت ‏شدی، از بلا دور ‌ماندی و از هر گونه بدی و شر نجات ‏یافتی [صحیح مسلم: 220].

از ابوبکر صدیق رضي‌ الله‌ عنه روایت شده است که گفت: نظرت إلى أقدام المشرِكِين و نحن في الغارِ و هم على رؤوسِنا فقلت: يا رسول‌الله! لو أنّ أحدهم نظر تحت قدميهِ لأبصرنا. فقال: «ما ظنّك يا أبابكر بإثنينِ الله ثالِثهما»؛ [در سفر هجرت] آن‌ هنگام که با رسول‌ خدا صلي‌ الله ‌عليه ‌و سلم در غار بودیم، [مشرکان در پی یافتن ما تا دهانه غار آمدند و چنان به ما نزدیک شدند که] بالای سر ما قرار گرفتند و من پاهایشان را می‏دیدم؛ در چنین وضعیتی به رسول‌خدا گفتم: اگر یکی از مشرکان زیر پای خود را نگاه کند، ما را می‌بیند. پیامبرخدا [با اطمینان خاطر] گفت: ای ابوبکر! گمان تو نسبت به دو نفری که سومین آن ها خداوندست چیست (یعنی وقتی خدا همراه ماست و ما به او توکل داریم و خود را به او سپرده ‏ایم، مطمئن باش که هیچ گزندی به ما نمی‏رسد ولو این‏که خطر تا بالای سر ما آمده باشد) [متفق عليه].

منابع:

1. ابن‌قیّم‌الجوزیّه، شمس‌الدین ابوعبدالله محمّد؛ مدارج السالکین؛ الطبعه الأولی، بیروت: دارالکتب العربیه، 1990م.

2.بخاری، محمّد بن اسماعیل؛ صحیح بخاری؛ بیروت: دارالقلم، 1407ق.

3. راغب‌اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌بن علی؛ مفردات الفاظ ‌القرآن؛ الطبعه الأولی، دمشق: دارالقلم، 1412ق.

4. قریشی، علی‌اکبر؛ قاموس قرآن؛ چاپ سوم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1361ش.

اشنویه: حمزه خان بیگی کارشناس ارشد علوم قران و حدیث دانشگاه تربیت معلم تبریز