قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تجلّی حکمت در فلسفه پزشکی احکام روزه

 

تألیف : محمد عزیز حسامی


با استناد به امر خداوند در آیه‌ی:
{ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ }(بقره /183)
«بر شما روزه واجب شده است».
و اخبار صحیح روایت شده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و هم‌چنین اجماع علمای اسلام روزه‌ی ماه مبارک رمضان واجب است.
در میان شرایط وجوب روزه که در مبحث بهداشت و سلامت بشر قابل توجه است، می‌توان به شروط بلوغ و توانایی بدنی اشاره کرد.
***
روزه عبادتی مشترک میان تمام شریعت‌های الهی است که ابعاد روحی و جسمی آدمی را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ درک عملی گرسنگی و به یاد محرومان افتادن، مهم‌ترین تأثیر روحی روزه در شخصیت اجتماعی فرد است.
تقویت اراده و توانایی فرد در کنترل شهوت‌ها از جمله ویژگی‌های روحی این عبادت است که به عنوان یک روش روان درمانی از نوع رفتار درمانی، می‌تواند به کار گرفته شود؛ شواهد و قراین موجود نشان می‌دهد که روزه در بهبود بیماران مبتلا به افسردگی ماژور مؤثر بوده و درمان آن‌ها را تسریع بخشیده است [مالک، ایوب؛ از مقالات همایش مسایل پزشکی در روزه‌داری؛ 1377؛ ص 42].
گرچه بافت‌های بدن برای تأمین انرژی از کربوهیدرات‌ها به طور ارجح نسبت به چربی‌ها و پروتیین‌ها، استفاده می‌کنند؛ مقدار کربوهیدرات به طور طبیعی در سراسر بدن فقط چند صد گرم است و این مقدار می‌تواند انرژی موردنیاز اعمال بدن را برای شاید یک نصف روز تأمین کند؛ بنابراین به استثنای چند ساعت اول بی‌غذایی، اثرات عمده‌ی بی‌غذایی عبارتند از: کاهش پیش رونده‌ی پروتیین‌ها و چربی‌های بافتی [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 2؛ ص 1323].
روزه‌داری از طرفی با هضم تدریجی قندها و چربی‌های زاید که مانع فعالیت طبیعی بدن هستند، بار اعضا را کاسته و بر اثر مصرف ذخایر بدن در طول ماه رمضان اعضا و نسوج با مقابله با فقر موادغذایی به عکس‌العمل‌های حیاتی وادار شده و به یک سلسله تحریکات انعکاسی خودبه‌خودی دست می‌زنند.
از طرف دیگر بر اثر نرسیدن آب به بدن به تدریج آب ذخیره شده در بافت‌های عصبی دفع شده و این خود به رفع تشنجات و اختلالات عصبی کمک کرده و حساسیت سلول‌ها و نسوج عصبی را نسبت به تحریکات خارجی افزایش می‌دهد و بر اثر بازیافتن حساسیت طبیعی نسوج عصبی، اعصاب از ضعف و رخوت و شبه فلجی‌ها نجات می‌یابند.
هم‌چنین با هضم تدریجی قندها و چربی‌ها سموم فلزی در بافت‌های بدن از طرق مختلف دفع می‌گردد.
در لحظات افطار که به طور ناگهانی قدرت حیاتی سلول‌های بدن افزایش می‌یابد، ازدیاد ضربان قلب، شدت تنفسی و درجه‌ حرارت بدن کاملاً مشهود است و عکس‌العمل‌های سمپاتیکی این مکانیسم‌ها را در سراسر بدن به وضوح دیده می‌شود. چنین فعل و انفعالات منظم و منطبق بر مقتضیات طبیعی و بیولوژیکی بدن از عهدة محرک‌های مصنوعی برنمی‌آید چون مختص به یک عضو نبوده بلکه تمام اندام‌های بدن را در برمی‌گیرد [صبور اردوبادی، احمد؛ بی‌تاریخ؛ ص 222].
نابودی چربی‌های اضافی بدن در دوران روزه‌داری که هیچ ماده شیمیایی قادر به حل آن‌ها نیست از شاهکارهای روزه است، که مورد توجه علم پزشکی واقع شده است زیرا چاقی و اضافه وزن از مشکلات زندگی در جوامع صنعتی است. در آمریکا سالانه بین 30 تا 50 بیلیون دلار خرج برنامه‌های کاهش وزن و تهیه‌ی فراورده‌های رژیمی می‌شود [آندرولی و همکاران؛ 1379؛ ص 10(6)].
تأثیر مثبت روزه بر بیماری‌های مختلف امروزه در رشته‌های گوناگون علوم پزشکی به اثبات رسیده است؛ از آن جمله می‌توان به بیماری‌های زیر اشاره کرد:
1- امراض دستگاه گوارشی مانند التهاب حاد معده.
2- چاقی.
3- آسم.
4- التهاب مزمن کلیه.
5- تصلب شرایین.
6- فشار خون [دیاب و قرقوز؛ 1374؛ ص 214].
گرسنگی و تشنگی حاصل از روزه‌داری در طول ماه رمضان اثرات ویژه‌ای بر سیستم ایمنی بدن دارد، که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در طی مدت روزه‌داری، فرد عملاً کالری کمتری نسبت به روزهای معمولی دریافت می‌کند؛ این رژیم کم کالری باعث افزایش فعالیت T-CELLها نسبت به محرک‌های بیگانه و به تأخیر انداختن پیری دستگاه ایمنی بدن می‌گردد؛ نتایج حاصل از آزمایش‌های افزایش یا کاهش کالری مصرفی در بروز بیماری‌های مختلف نشان می‌دهد که درصد بروز بیماری‌های عفونی، خود ایمنی، رماتیسمی، سرطانی و در نتیجه مرگ، در یک رژیم پر کالری بیشتر از یک رژیم کم کالری است و نتایج ثمربخش یک رژیم کم کالری در پیش‌گیری از امراض و به تأخیر انداختن پیری، توأم با سلامت عمومی، در برخی از تحقیقات به اثبات رسیده است [محمدی شیرمحله، ناصر؛ 1376؛ ص 73].
سرعت ترشح هورمون رشد[1] در روند بی‌غذایی[2] افزایش می‌یابد؛ این هورمون که از بخش قدامی غدة هیپوفیز ترشح می‌شود با افزایش رسوب پروتیین و افزایش رشد، تقریباً تمام بافت‌های بدن را تحریک می‌کند که آشکارترین آن در رشد استخوان‌هاست [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 2؛ ص 1391].
 
رخصت‌های روزه
افراد مسافر، مریض و زنان باردار یا شیرده که توانایی روزه گرفتن را ندارند، می‌توانند روزه نگرفته و در فرصت مناسبی آن را قضا نمایند.
برای کسانی که توانایی جسمی کافی ندارند و یا حقوق همسر و اولاد بر آنان واجب است، روزه‌ی صیام‌الدهر (تمام سال را روزه گرفتن) مکروه است.
***
رخصت‌های شرعی در روزه نگرفتن افراد مذکور دلایل متعددی ممکن است داشته باشد؛ احتمال بروز مشکلات جسمی و روحی در مسافرت‌ها همواره وجود دارد و تغییر شرایط آب و هوایی غالباً بیماری‌هایی به همراه دارد. افراد مریض علاوه بر ضرورت تغذیة مناسب و تقویت بدنشان در برابر بیماری، گاهی به دارو نیازمند می‌شوند و همین امر سبب رخصت آنان در روزه است.
تغییرات جسمی مادر، در هنگام حاملگی شامل افزایش اندازه‌ی رحم، جفت، مایع آمنیوتیک[3] و حجم خون است که برای رشد جنین در حال تکامل صورت می‌گیرد؛ پستان‌ها برای تهیه‌ی شیر بزرگ شده و پیش اندوخته‌ی چربی و پروتیین برای زمان زایمان و شیردهی فراهم می‌شود؛ هرگونه کمبود تغذیه‌ای در این دوران بحرانی ممکن است به عدم تکامل اندام‌های جنین یا ایجاد آسیب‌های پایدار در آن‌ها منجر شود [رابینسون و همکاران؛ 1378؛ ص 197].
افزایش وزن در زنان باردار 8 تا 12 کیلوگرم است و در اواخر ماه‌های بارداری مقدار متابولیسم پایه تا 20% افزایش می‌یابد؛ بنابراین لازم است در این دوران مقداری انرژی اضافی برای رشد جنین، جفت و نسوج ضمیمه فراهم شود [محمدیها، حسن؛ 1368؛ ص 23].
مقدار کل انرژی لازم در دوران حاملگی برابر نیاز طبیعی به اضافه‌ی مقداری است که افزایش متابولیسم پایه و رشد جنین، جفت و غدد پستانی را بپوشاند؛ به طور کلی براساس توصیه‌های انجام شده، انرژی مصرفی در دوران بارداری نباید کمتر از 36 کیلوکالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن باشد [گتری، ه‍؛ 1376؛ ص 142].
با توجه به مطالب مذکور و با اشاره به عوارض گوارشی ناشی از حاملگی در ماه‌های اول که به شکل استفراغ و سوزش معده دیده می‌شود و هم‌چنین دو برابر شدن وزن جنین در دو ماه آخر حاملگی که موجب کاهش ظرفیت معده و کند شدن فعالیت روده‌ها می‌شود، می‌توان دلایلی علمی برای رخصت شرعی ترک روزه‌ی زنان باردار ارائه نمود.
برای ترشح شیر در چهار ماه اول شیردهی به 600 کیلوکالری انرژی نیاز است و برای تولید شیر، 250 کیلوکالری اضافی لازم است [گتری، ه‍؛ 1376؛ ص 143]؛ این میزان انرژی برای تولید روزانه 870 میلی‌لیتر شیر که می‌تواند تمام احتیاجات بدنی کودک پنج کیلوگرمی را فراهم کند، از موادغذایی مصرفی مادر تهیه می‌شود [محمدیها، حسن؛ 1368؛ ص 174].
 
صحت روزه
خروج منی از بدن به طور عمدی و نزدیکی جنسی از مفطرات روزه هستند.
***
خروج خون در حیض و نفاس بدن زن را در معرض کمبود موادغذایی و اکسیژن قرار می‌دهد و لازم است که تغذیه‌ی کاملی در این دوران وجود داشته باشد؛ به ویژه پس از زایمان که بدن در تشکیل بافت‌های مختلف جنین و فرآیند زایمان در فقر شدید موادغذایی و ضعف قرار گرفته است، لزوم جبران این کمبودها، روزه را برای این افراد غیرقابل تحمل می‌سازد.
فعالیت شدید بدنی برای انجام عمل جنسی و خروج منی از بدن باعث ضعف شدید قوای بدنی شده، بدن را با کمبود موادغذایی مواجه می‌سازد.
 
مکروهات روزه
حجامت و چشیدن غذا و هم‌چنین تماس‌های شهوت‌آلود برای روزه‌دار مکروه است.
***
انجام حجامت[4] که باعث خروج مقدار زیادی خون از بدن است، بدن را با فقر مواد غذایی روبرو می‌کند و لازم است که شخص به خوردن موادغذایی پس از انجام این عمل مبادرت ورزد.
در مرحله مغزی ترشح معدی قبل از ورود غذا به معده یا شروع به جویدن، 20% از مقدار ترشح معده که به طور طبیعی بر اثر خوردن یک وعده غذا به وجود می‌آید در اثر نگاه کردن به غذا، بو کردن و مزه کردن آن تولید می‌شود [گایتون، آرتور؛ 1375؛ ج 2؛ ص 1213]؛ بنابراین شخص روزه‌دار با چشیدن غذا و در نتیجه ترشح اسید معده خود را در معرض ابتلا به انواع زخم‌های دستگاه گوارش قرار می‌دهد.
تحریکات جنسی ناشی از تماس‌های شهوت‌آلود که غالباً به مجامعت و نزدیکی جنسی منتهی می‌شود، نه تنها یک فعالیت بدنی خسته کننده را به دنبال دارد بلکه با خروج ترشحات و منی، بدن با فقر موادغذایی روبرو می‌شود؛ زیرا هر مقدار منی که از بدن دفع می گردد، تحریکی برای تولید منی در بیضه‌ها و استفاده از موادغذایی موجود در خون است که نتیجه‌ی آن کمبود موادغذایی در خون خواهد بود.
 
مستحبات روزه
تأخیر در خوردن سحری، تعجیل در افطار و افطار با خرما از مستحبات روزه است.
***
تأخیر در خوردن سحری علاوه بر این که شخص را از خوابیدن با شکم پر باز می‌دارد، بلافاصله نماز صبح که یک فعالیت بدنی سبک و بسیار مفید است را به دنبال دارد؛ بنابراین این عمل در تأمین شادابی و هضم غذا مؤثر است.
هنگام افطار پختن غذا و انتشار بوی آن عامل مهمی در ترشح مقداری اسید معدی است و لازم است که شخص به سرعت مبادرت به افطار نماید.
ارزش غذایی خرما در مقایسه با سایر میوه‌ها بسیار زیاد است؛ خرما از نظر اقتصادی ارزان و در تمام فصول سال در دسترس است و برخلاف سایر میوه‌ها میکروب‌ها قادر به فاسد نمودن آن نیستند. خرما علاوه بر داشتن ویتامین‌های B2, B1, E, A, D دارای املاحی مانند کلسیم، گوگرد، سدیم، پتاسیم و منیزیم است و 70 تا 78% از ترکیبات آن را مواد قندی تشکیل می‌دهد [پاک‌نژاد، سیدرضا؛ 1349؛ ج 4؛ ص 192].
نسبت پروتیین و چربی موجود در خرما بیشتر از سایر میوه‌هاست به طوری که 2% وزن آن را مواد پروتیینی و 2 تا 3% آن را چربی تشکیل می‌دهد [سالم، مختار؛ 1988؛ ص 395].

پانويسها:
[1]- Growth Hormone
[2]- Starvation
[3]- amniotic
[4]- Cupping


به نقل از: تجلّی حکمت در فسلفه‌ی پزشکی احکام، تألیف : محمد عزیز حسامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی (فقه شافعی)