قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

تنها ساختن الله تعالي در عبادت واجب است
 

مطلب اول: معني عبادت و اصولي كه بر آن بنا شده است
عبادت در لغت به معني خوار و ذليل و تسليم بودن است. گفته مي شود: بعير معبد، أي: مذلل شتر سر بزير و طريق معبد يعني بر اثر گام برداشتن بسيار راه هموار و صافي شده است.
و از لحاظ شرعي اسم جامعي است كه براي تمام آنچه از سخنان و اعمال ظاهري و باطني كه خداوند آن را دوست دارد و به آن راضي است گفته مي شود.
و توضيح بيشتر آن هنگام بيان كردن انواع عبادت خواهد آمد.
عبادت بر سه ركن بنا مي شود:
ركن اول: كمال محبت براي پروردگار سبحان است كما اينكه مي‌فرمايد:{وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ}[1] «و كساني كه ايمان دارند بيشترين حب و دوست داشتنشان براي الله است.»
ركن دوم: كمال اميد است همانگونه كه خداوند مي‌فرمايد: {وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ}[2] «و به رحمتش اميدوارند.»
ركن سوم: كمال خوف و ترس از الله سبحانه و تعالي است همانطور كه مي فرمايد:{وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ}[3] «و از عذابش مي‌ترسند».
الله سبحانه و تعالي اين سه ركن عظيم و والا را در سوره فاتحه جمع نموده است:{الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}{الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}{مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ} آيه اول در آن محبت است. خداوند نعمت دهنده است و نعمت گيرنده برابر با نعمتي كه به او داده او را دوست دارد. آيه دوم در آن اميد است. الله تعالي خود را به صفت رحمت متصف كرده كه اميد به رحمت او دارد و آيه سوم در آن خوف و ترس است او مالك حساب و كتاب است و فرد از عذابش مي‌ترسد.
و براي همين است كه الله تعالي بعد از آن مي فرمايد:{إِيَّاكَ نَعْبُدُ} يعني پروردگارا تنها تو را با محبت كه{الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ} بر آن و با اميدت كه{الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ} بر آن دلالت دارد و با خوف و ترست كه{مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ} را شامل مي شود، مي پرستم.
و عبادت جز با اين دو شرط مقبول نمي گردد:
1. اخلاص داشتن براي پروردگار: الله تعالي هيچ عملي را مگر اينكه خالص براي او انجام شده باشد قبول نمي كند. مي‌فرمايد: {وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}[4] «و دستور داده نشدند مگر اينكه خداوند را بپرستند و دين را براي او خالص گردانند» و مي فرمايد:{أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ}[5] «آگاه باشيد كه دين خالص براي خداست» و مي فرمايد:{قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دِينِي}[6] «بگو خدا را مي پرستم و دينم را براي او خالص مي‌گردانم».
2. پيروي از رسول الله صلی الله عليه وسلم:خداوند هيچ عملي را قبول نمي كند مگر اينكه موافقت هدايت رسول الله صلی الله عليه وسلم باشد. الله تعالي مي‌فرمايد: {وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا}[7] «آنچه رسول‌الله به شما داد بگيريد و از آنچه شما را نهي نمود دوري گزينيد» و مي فرمايد:{فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّي يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا}[8] «قسم به پروردگارت ايمان ندارند تا اينكه در مشاجرات بين خودشان تو را حاكم نگردانند سپس در وجودشان به آنچه حكم نموده اي ناراحت نگردند و بطور كامل تسليم تو باشند» و رسول الله صلی الله عليه وسلم مي‌فرمايد:«مَنْ أَحْدَثَ فِي أَمْرِنَا هَذَا مَا لَيْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ»[9] «هركس در دين ما چيزي را بياورد كه در آن نيست آن مردود است».
عملي كه خالص براي خداوند و بر اساس سنت رسول الله صلی الله عليه وسلم نباشد، اعتبار ندارد. فضيل بن عياضرحمه الله در باره اين سخن الله تعالي{لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}[10] «تا شما را بيازمايد كه كداميك از شما نيكوكارتريد»مي گويد: بايد آن عمل خالص و صواب باشد. گفته شد: اي ابوعلي خالص و صواب چيست؟ گفت: اگر عملي خالص باشد اما صواب نباشد قبول نمي گردد و هنگامي كه آن صواب باشد اما خالص نباشد قبول نمي شود تا اينكه خالص و صواب مي شود. خالص يعني اينكه براي خدا و صواب يعني بر اساس سنت رسول الله صلی الله عليه وسلم باشد.[11]
و از آياتي كه هر دو شرط را داشته باشد اين سخن الله تعالي در آخر سوره كهف مي باشد كه مي فرمايد:{قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَي إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}[12] «بگو من بشري مانند شما هستم به من وحي مي شود كه معبود شما معبودي يگانه است پس هركس به لقاي پروردگارش اميد دارد بايد عمل صالح انجام دهد و در عبادتش براي خداوند احدي را شريك نگرداند».
 
مطلب دوم: بيان بعضي از انواع عبادت
انواع عبادت بسيار است. هر عمل صالحي كه به وسيله سخنان يا اعمال ظاهري و باطني انجام شود و خداوند آن را دوست مي‌دارد و به آن راضي است نوعي از انواع عبادتها مي باشد در زير بعضي از نمونه هاي آن ذكر مي شود:
1- دعا:
شامل دعاي درخواست و دعاي عبادت مي باشد. الله تعالي مي فرمايد:{فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}[13] «خداوند را در حالي بخوانيد كه دين را برايش خالص كرده ايد» و مي‌فرمايد: {وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا}[14] «مساجد از آن خداست با خداوند كسي ديگر را نخوانيد» و مي فرمايد:{وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَي يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ*وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ}[15]«و كيست گمراهتر از آن كسي كه به جاي خداوند كسي را مي خواند كه تا روز قيامت به او پاسخ نمي دهد و آنها از دعايشان بي خبرند. و هنگامي كه مردم محشور گردند دشمنان آنها باشند و به عبادت آنها كافرند».
پس كسي كه از غير خداوند به چيزي كه جز خداوند بر آن قادر نيست، درخواست كند او مشرك و كافر است و فرقي نمي كند كه درخواست شده زنده يا مرده باشد. و هركس از زنده اي بر آنچه بر انجام آن قادر است درخواست نمايد مثلاً مي گويد: اي فلاني به من غذا بده يا اي فلاني مرا سيراب كن و مانند اينها، مشكلي بر آن مترتب نمي گردد. و هركس از مرده يا غائبي درخواست نمايد، او مشرك است زيرا مرده و غايب نمي توانند به مانند اين كار را انجام دهند.
دعا دو نوع است دعاي درخواست و دعاي عبادت.
دعاي درخواست اين است كه از نيكي هاي دنيا و آخرت از خداوند درخواست نمايد و در دعاي عبادت تمام چيزهاي ظاهري و باطني كه باعث نزديكي به خدا مي گردد در آن داخل مي شود. زيرا عبادت كننده براي الله با زبان قال و حال از پروردگارش قبولي آن عبادت، و پاداش آن را درخواست مي‌كند.
و تمام آنچه در قرآن از امر و نهي كردن دعا از غير خداوند وارد است بر ثنا و ستايش دعاكنندگان كه شامل دعاي درخواست و دعاي عبادت مي شود، مي باشد.
 
4،3،2- محبت، ترس و اميد: 
قبلاً در مورد آن صحبت شد و بيان گرديد كه آن اركان عبادت هستند.


5- توكل: و آن اعتماد كردن بر چيزي است.
توكل بر خدا يعني اختيار كامل امر را به خداوند متعال واگذار و بر او اعتماد و اطمينان كردن همراه با بكار بردن اسباب مباح براي بدست آوردن منافع و دور كردن ضرر و زيانها. الله تعالي مي فرمايد:{وَعَلَي اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}[16]«اگر مؤمن هستيد به خداوند توكل كنيد» و مي فرمايد:{وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ}[17] «هركس به خداوند توكل كند او را كفايت است».


8،7،6- رغبت، رهبت و خشوع :
رغبت يعني دوست داشتن رسيدن به آنچه محبوب مي پسندد.
رهبت يعني نتيجه ترسي كه فرار از امر ترسناك است.
خشوع: يعني خضوع براي عظمت خداوند به گونه اي كه تسليم اوامر كوني و شرعي مي باشد. الله تعالي در بيان اين سه نوع از عبادت مي فرمايد:{إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ}[18] «آنها در كارهاي نيك شتاب مي نمودند و ما را از روي رغبت و بيم مي خواندند و در برابر ما خاشع بودند».


9- خشيت: ترسي است مبني بر علم به عظمت و كمال قدرت كسي كه از او مي ترسد. الله تعالي مي فرمايد:{فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي}[19] «از آنها نترسيد و از من بترسيد»{فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ}[20] « از آنها نترسيد و از من بترسيد».


10- توبه: بازگشت به سوي الله تعالي با انجام دادن اوامر خداوند و دوري از معصيتها. الله تعالي مي فرمايد:{وَأَنِيبُوا إِلَي رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ}[21] «به سوي پروردگارتان برگرديد و تسليم او شويد».


11- استعانه: يعني طلب كمك از الله تعالي براي تحقق امور دين و دنيا. الله تعالي مي فرمايد:{إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ} «تنها تو را مي پرستيم و تنها از تو ياري مي خواهيم» و رسول الله صلی الله عليه وسلم در وصيتش به ابن عباسب مي فرمايد:«إِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ»[22] «هنگامي كه ياري خواستي از الله بخواه».


12- استعاذه: درخواست پناه دادن و حمايت كردن او در برابر كارهاي ناپسند است. الله تعالي مي فرمايد:{قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ*مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ} «بگو پناه مي برم به پروردگار سپيده دم از شر و بدي آنچه خلق كرد» و مي فرمايد:{قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ*مَلِكِ النَّاسِ*إِلَهِ النَّاسِ*مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ} «بگو پناه مي برم به پروردگار مردم، پادشاه مردم، معبود مردم از شر و بدي وسوسه كننده نهاني.»


13- استغاثه: طلب فرياد رسي فوري است و آن نجات دهنده از سختي و هلاكت است. الله تعالي مي فرمايد:{إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ}[23] «زماني كه پروردگارتان را به فرياد مي طلبيديد دعاي شما را اجابت كرد».


14- ذبح و قرباني : گرفتن جان با ريختن خون به شيوه مخصوص كه تقرب به سوي خداست. الله تعالي مي فرمايد:{قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}[24] «بگو نماز، قرباني، زندگي و مرگم براي الله پروردگار عالميان است» و مي فرمايد:{فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ}[25] «براي پروردگارت نماز بخوان و قرباني كن».


15- نذر: شخص خودش را به چيزي يا طاعتي براي خدا كه واجب نيست ملزم مي كند. الله تعالي مي فرمايد:{يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا}[26] «به نذر وفا مي كردند و از روزي كه شر آن فراگير است مي ترسند».
اينها نمونه اي از انواع عبادت هستند و تمام آنها تنها حق الله تعالي مي باشد و جايز نيست چيزي از آن را براي غير خداوند بكار برد.
عبادت بر حسب انجام آن به وسيله اعضا به سه دسته تقسيم مي‌شوند:
دسته اول: عبادتهاي قلب مانند: محبت، خوف، اميد، توبه، خشيت، ترس، توكل و مانند آن.
دسته دوم: عبادتهاي زبان مانند حمد، لا اله الا الله، تسبيح، استغفار، تلاوت قرآن، دعا و مانند آن.
دسته سوم: عبادتهايي كه به وسيله اعضا مانند نماز، روزه، زكات، حج، صدقه، جهاد و مانند آن انجام مي گيرد.
 

زیرنویسها:
[1] بقره 165
[2] اسراء 57
[3] اسراء 57
[4] بينه 5
[5] زمر 3
[6] زمر 14
[7] حشر7
[8] نساء 65
[9] صحيح البخاري برقم (2697) .
[10] هود 7، ملك 2
[11] حلية الأولياء : (8 / 95) .
[12] كهف 110
[13] غافر 14
[14] جن 18
[15] احقاف 5- 6
[16] مائده 23
[17] طلاق 3
[18] انبياء 90
[19] بقره 150
[20] مائده 3
[21] زمر 54
[22] سنن الترمذي (2516) ، ومسند أحمد (1 / 307) ، وقد حسن الحديث الترمذي وصححه الحاكم .
[23] انفال 9
[24] انعام 162
[25] كوثر 2
[26] انسان 7


 
از کتاب: اصول عقايد اهل سنت در پرتو کتاب و سنت، تأليف : دکتر صالح بن سعد سحيمی، دکتر عبدالرزاق بن ‏عبدالمحسن عباد و دکتر ابراهيم بن عامر رحيلی، ويرايش و بازنگری: دکتر علی بن محمد ناصر سقيهی و دکتر احمد ‏بن عطيه غامدی، مترجم: عبدالمتين ابراهيمی