قال ابن الجوزي ( تلبيس إبليس: 447) ‏عن يحيى بن معاذ يقول: «اجتنب صحبة ثلاثة أصناف من الناس العلماء الغافلين والفقراء المداهنين والمتصوفة الجاهلين».
امام ابن جوزی در کتاب "تلبیس ابلیس" آورده: از يحيي بن معاذ نقل است كه فرمود: «از صحبت سه گروه بپرهيزيد: عالمان غافل، فقيران تملق گو و صوفیان جاهل».

سخن درباره اسكندر ذو القرنين‏
فيلفوس، پدر اسكندر يونانى، اهل شهرى بود كه آن را مقدونيه مى‏خواندند. او بر آن شهر و شهرهاى ديگر فرمانروائى مى‏كرد.
فيلفوس با دارا صلح كرده بود بدين قرار كه هر سال خراجى بدو بپردازد.
پس از درگذشت فيلفوس، پسرش اسكندر به پادشاهى رسيد و بر سراسر شهرهاى روم چيرگى يافت. با دارا نيز از در ستيزه‏جوئى درآمد و ديگر هيچ خراجى بدو نپرداخت.
خراجى كه هر سال بدو پرداخته مى‏شد يك تخم طلائى بود.
دارا به خشم آمد و نامه‏اى نگاشت و بد رفتارى او را درباره خوددارى از پرداخت خراج، نكوهش كرد.
با اين نامه يك گوى و يك چوگان و يك قفيز كنجد براى اسكندر فرستاد و نوشت:
«تو كودكى هستى و شايسته است كه با اين گوى و چوگان بازى كنى و از پادشاهى كناره گيرى. اگر چنين نكنى و از فرمان من سرپيچى، كسانى را مى‏فرستم كه تو را در بند و زنجير پيش من آورند. اين را بدان كه شمار لشكريان من به اندازه شمار اين كنجدهاست كه برايت فرستادم.» 
اسكندر در پاسخ دارا كيسه‏اى فلفل فرستاد و بدو نگاشت:
«من آنچه را كه نوشته بودى دريافتم و درباره گوى و چوگان انديشه كردم. از اين كه گوى را در خم چوگان من افكنده‏اى شاد شدم و آن را به فال نيك گرفتم. زيرا زمين را به گوى تشبيه كردم و دانستم كه پادشاهى تو نيز به پادشاهى من خواهد پيوست.
كنجدى را هم كه فرستاده بودى، مانند گوى و چوگان، به فال نيك گرفتم زيرا كنجد چرب و خوشمزه است و از تلخى و تيزى بدور است ولى من در برابر آن كيسه‏اى فلفل فرستادم كه اندك است ولى تلخ و تند است. لشكريان من مانند فلفلند.» دارا، همينكه نامه اسكندر را دريافت، براى پيكار با او آماده شد.
برخى از كسانى كه به زندگانى پادشاهان قديم آشنائى دارند، گفته‏اند اسكندرى كه با داراى كوچك، پسر داراى بزرگ، جنگيد، برادر او شمرده مى‏شد چون داراى بزرگ يا مادر اسكندر كه دختر پادشاه روم بود زناشوئى كرد و هنگامى كه اين زن از او آبستن شد دارا دريافت كه همسرش بوى بدى مى‏دهد و دستور داد كه درين باره به چاره‏جوئى پردازند.
دانشمندان با يك ديگر همداستان شدند كه آن بوى بد را بايد با گياهى كه به فارسى سندر خوانده مى‏شود، درمان كرد.
از اين رو همسر دارا خود را با آب آن گياه شست و در نتيجه اين شست و شو، آن بوى بد تا اندازه زيادى كاهش يافت ولى بكلى از ميان نرفت.
دارا كه چنين ديد، از همسر خود دست كشيد و او را به نزد خانواده‏اش برگرداند.
زن كه از او آبستن بود، در ميان خانواده خود پسرى زاد و او را به نام خود به اضافه نام گياهى كه در آن شست و شو كرده بود، موسوم ساخت.
اسكندر، پس از درگذشت پدر بزرگ، يعنى پدر مادر خود، به پادشاهى رسيد و از پرداختن خراجى كه او به دارا مى‏داد، خوددارى كرد.
هنگامى كه دارا كسى را پيش وى فرستاد تا خراج سالانه را كه تخم طلا بود بگيرد، اسكندر پاسخ داد:
«من آن مرغى را كه چنين تخمى مى‏گذاشت كشتم و گوشتش را خوردم. اكنون، اگر صلح بخواهى صلح مى‏كنيم و اگر در پى جنگ باشى مى‏جنگيم.» 
ولى بعد، اسكندر از پيكار با دارا بيمناك شد و پيشنهاد صلح كرد.
دارا با كسان خود به كنكاش پرداخت و آنان چون كينه وى را در دل داشتند و بدخواه وى بودند، او را به جنگ با اسكندر برانگيختند.
دارا نيز به اسكندر اعلان جنگ داد.
اسكندر كه چنين ديد، براى از ميان بردن دارا به دو تن از پرده‏داران وى نامه‏اى نوشت و دستور داد كه به دارا حمله برند و او را از پاى درآورند.
آن دو تن در برابر اين كار پاداشى از اسكندر خواستند ولى شرط نكردند كه پس از كشتن دارا جانشان در امان باشد.
نبرد ميان لشكريان اسكندر و دارا يك سال به درازا كشيده بود كه ناگهان آن دو پرده‏دار در گير و دار جنگ به دارا حمله بردند و او را با نيزه كشتند.
سپاهيان دارا كه پادشاه خود را كشته ديدند، شكست خوردند و گريختند و اسكندر هنگامى به دارا رسيد كه آخرين رمق را در تن داشت و ديگر چيزى به مرگش نمانده بود.
و نيز گفته‏اند:
چنين نيست. بلكه دو تن از نگهبانان وى كه اهل همدان بودند او را كشتند چون مى‏خواستند از دست بيداد او رهائى يابند.
اين دو تن نيز هنگامى بدو حمله بردند كه ديدند لشكرش او را تنها گذاشته و گريخته است. بنابر اين كشتن دارا به دستور اسكندر نبود و اسكندر، هنگام شكست خوردن و گريختن لشكر دارا، دستور داد تا جارچى جار بزند كه دارا را اسير كنند ولى او را نكشند.
هنگامى كه خبر كشته شدن او را شنيد بر بالين او آمد و خاك از چهره‏اش زدود و سر او را در كنار خود نهاد و بدو گفت:
«تو را ياران تو كشتند. اى بزرگ بزرگواران، اى پادشاه پادشاهان و اى آزاده آزادگان، من به تو بيش از آن علاقمند بودم كه تو را بدين وضع در حال مرگ ببينم. اكنون هر چه مى‏خواهى، وصيت كن.» 
دارا وصيت كرد كه دخترش، روشنك، را اسكندر به عقد خود درآورد و حق آن دختر را رعايت كند و او را گرامى دارد.
نيكان پارس را زنده گذارد و نكشد. همچنين انتقام او را از كسانى‏ كه وى را كشته‏اند بگيرد.
اسكندر آنچه را كه دارا وصيت كرده بود به جاى آورد و آن دو پرده‏دار را كه قاتل دارا بودند فرا خواند و نخست پاداشى كه در ازاى آن جنايت خواسته بودند به آنها داد، بعد فرمود كه آن دو را بكشند و گفت:
«شما براى كشتن دارا از من پاداشى خواسته بوديد كه دادم ولى ديگر شرط نكرده بوديد كه انتقام خون او را از شما نگيرم.» 
همچنين گفت:
«سزاوار نيست كه قاتل پادشاهان را زنده بگذارند مگر اين كه قبلا او را به جان زنهار داده باشند كه ناچار بايد آن را پاس داشت.» جنگ دارا و اسكندر، در خراسان، قسمتى كه پيوسته به درياى خزر است اتفاق افتاد. و نيز گفته‏اند:
اين نبرد در سرزمين جزيره (جزيره ابن عمر) نزديك شهر دارا روى داد.
پس از اين پيكار، كشور روم كه پيش از اسكندر، پراكنده و آشفته بود، سر و سامان يافت و يكپارچه شد و بر عكس ايران، يگانگى خود را از دست داد و دچار پراكندگى گرديد.
اسكندر كتابهاى ايرانيان را كه درباره علوم و ستاره- شناسى و حكمت بود، برد و به زبان رومى ترجمه كرد.
ما گفته كسانى را كه مى‏گويند اسكندر از سوى پدر، برادر دارا شمرده مى‏شد، ذكر كرديم.
اما روميان و بسيارى از نسب شناسان برآنند كه اين اسكندر پسر فيلفوس و به گفته‏اى: فيلبوس بن مطريوس است.
همچنين گفته شده است:
او پسر مصريم بن هرمس بن هردس بن منطون بن رومى بن ليطى بن يوناق بن يافث بن ثوبة بن سرحون بن روميط بن زنط بن توقيل بن رومى بن الاصفر بن اليفر بن عيص بن اسحاق بن ابراهيم بوده است.
اسكندر، پس از كشته شدن دارا، بر قلمرو فرمانروائى او دست يافت و بر عراق و شام و روم و مصر و جزيره (جزيره ابن عمر) چيره شد و لشكريان خود را سان ديد كه گفته‏اند يك ميليون و چهار صد هزار تن بودند: از سپاه او هشتصد هزار و از سپاه دارا ششصد هزار تن.
اسكندر به ويران ساختن دژها و آتشكده‏ها و كشتن هيربدان پرداخت و كتاب‏هاى ايشان را سوزاند و در كشور ايران مردانى را به كارها گماشت.
آنگاه به سوى هندوستان شتافت. پادشاه هند- را كشت و شهرهاى هندوستان را گشود و بتخانه‏ها را ويران كرد و كتابهائى را كه حاوى علوم هنديان بود سوزاند.
از آن جا روانه چين شد.
هنگامى كه بدان سرزمين رسيد، شبانگاه پرده‏دار او پيشش آمد و گفت:
«فرستاده پادشاه چين آمده است.» اسكندر او را فرا خواند. او وارد شد و درود گفت و درخواست كرد كه خلوت كنند و او را با وى تنها بگذارند.
او را تفتيش كردند و چون چيزى با وى نيافتند، همه‏ى كسانى كه نزد اسكندر بودند، بيرون رفتند.
او همينكه خود را با اسكندر تنها يافت، گفت:
«من پادشاه چين هستم و آمدم از تو بپرسم كه از من چه مى‏خواهى، تا اگر انجامش ممكن باشد، انجام دهم و از جنگ دست بردارم.» اسكندر از او پرسيد:
«به چه گستاخى پيش من آمدى و چگونه يقين كردى كه از خشم من آسوده خواهى ماند؟» پاسخ داد:
«مى‏دانستم كه تو خردمند و فرزانه‏اى. و ميان من و تو نه دشمنى وجود دارد و نه خونخواهى. تو هم مى‏دانى كه اگر مرا بكشى، كشتن من سبب نمى‏شود كه مردم چين كشور مرا به تو سپارند. از اين گذشته تو را خائن و نامرد خواهند خواند.» اسكندر دريافت كه پادشاه چين مردى خردمند است، از اين رو بدو گفت:
«مى‏خواهم درآمد سه ساله كشور خود را هم اكنون و نصف درآمد آن را هر سال بپردازى.» جواب داد:
«مى‏پذيرم به شرطى كه از من بپرسى درين صورت چه حالى دارم.» گفت:
«بگو ببينم حال تو چگونه است؟» در پاسخ گفت:
«اگر آنچه را كه تو مى‏خواهى بپذيرم، در برابر هر جنگجوئى نخستين كشته و در پيش هر گرسنه‏اى نخستين خوراك خواهم بود.» اسكندر گفت:
«از تو به درآمد دو سال كشورت قناعت مى‏كنم.» جواب داد:
«درين صورت، حال من اندكى بهتر خواهد شد.» اسكندر پرسيد:
«اگر تنها به درآمد يك سال كشورت قناعت كنم چطور؟» پادشاه چين پاسخ داد:
«كشورم بر جاى مى‏ماند ولى خوشى‏هاى زندگى از دستم مى‏رود.» اسكندر گفت:
«درآمد سال‏هاى گذشته را به تو واگذار مى‏كنم و تنها يك سوم درآمد هر سال را مى‏گيرم. درين صورت چه حالى خواهى داشت؟» جواب داد:
«يك ششم درآمد، براى تهيدستان و بينوايان و نيازمندى شهرها، يك ششم براى من، يك سوم براى لشكر و يك سوم نيز براى تو خواهد ماند.» گفت:
«از تو به همين اندازه مرا بس است.» پادشاه چين از او سپاسگزارى كرد و برگشت. لشكريان نيز اين خبر را شنيدند و به قرار صلحى كه ميانشان داده شده بود، شادى كردند.
روز بعد پادشاه چين با سپاهى گران بيرون آمد و لشكر اسكندر را احاطه كرد.
اسكندر و لشكريانش سوار شدند. پادشاه چين نيز بر روى فيل در حالى كه افسرى بر سر داشت پديدار گرديد.
اسكندر گفت:
«به من خيانت كردى؟» جواب داد:
«نه، ولى مى‏خواستم بدانى كه من به خاطر ناتوانى و زبونى نبود كه فرمانبردار تو شدم بلكه وقتى ديدم كه جهان بالا چگونه به تو روى آورده و خداى آسمان‏ها تا چه اندازه پشتيبان تست خواستم با فرمانبردارى از تو، از او فرمان برده، و با نزديك شدن به تو، خود را به او نزديك كرده باشم.» 
اسكندر به شنيدن اين سخن گفت:
«از كسى مانند تو نبايد جزيه گرفت. ميان ما دو تن، جز تو كسى را نمى‏بينم كه شايسته وصف به فضل و خرد باشد. بدين جهة آنچه را كه از تو خواسته‏ام، به تو مى‏بخشم و برمى‏گردم.» 
پادشاه چين گفت:
«ولى تو ازين لشكر كشى زيانى نخواهى ديد.» و دو برابر آنچه با وى قرار گذاشته بود، برايش فرستاد.
اسكندر همان روز او را ترك گفت و به راه افتاد در حالى كه توده مردم در خاور و باختر و پادشاه تبت و ديگران آئين او را پذيرفته بودند.
پس از دست يابى به شهرهاى خاور و باختر و آنچه ميان آن دو بود، رو به شهرهاى شمال آورد و آن شهرها را گرفت و مردم كشورهاى گوناگون را به كيش خويش درآورد تا به سرزمين يأجوج و مأجوج رسيد.
گفته‏هاى مورخان درباره يأجوج و مأجوج با هم اختلاف دارد. آنچه درست است اين است كه آنان نژادى از تركان بودند كه تعدادشان بسيار و زور و نيرو و آسيب و گزندشان فراوان بود.
در زمين‏هاى همسايگان خود تباهى بسيار مى‏كردند و از آن شهرها تا اندازه‏اى كه مى‏توانستند، ويران مى‏ساختند و به كسانى كه در نزديكى ايشان مى‏زيستند آزار مى‏رساندند.
مردم آن شهرها همينكه اسكندر را ديدند از گزند و آزار يأجوج و مأجوج پيش او شكايت بردند چنان كه خداوند از آن پيشامد درين فرموده خود خبر داده است:
ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ من دُونِهِما قَوْماً لا يَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا، قالُوا: يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ في الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى‏ أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدًّا؟ قال: ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً. آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذا ساوى‏ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ. 18: 92- 96 (اسكندر سفر خود را با وسائلى كه داشت پيگيرى كرد تا رسيد ميان دو سد، يعنى دو كوه، كه در آن سوى آنها گروهى بودند كه هيچ سخنى را نمى‏فهميدند. ايشان به اسكندر گفتند:
«اى ذو القرنين، يأجوج و مأجوج درين سرزمين تباهكارى مى‏كنند. آيا اگر ما هزينه‏اى به تو بپردازيم، سدى در ميان ما و ايشان مى‏سازى؟» اسكندر گفت:
«آن توانائى كه خداوند به من بخشيده، برتر از هزينه‏اى است كه مى‏خواهيد بپردازيد.- من بدان نيازى ندارم- شما مرا تنها با نيروى كار يارى دهيد. يعنى كارگر و صنعتگر در اختيارم بگذاريد تا در ميان شما و ايشان سدى بسازم. براى من پاره‏هاى‏ آهن بياوريد.» آنگاه دستور داد كه زمين را تا جائى كه به آب رسد بكنند و از آنجا تا برابر دو كوه طبقاتى از آهن و هيزم قرار داد چنان كه يك طبقه آهن و يك طبقه هيزم بود. سپس هيزمها را آتش زد تا آهن‏ها داغ شد. بعد گفت:
«براى من مس گداخته بياوريد تا بر روى آن بريزم.» اين مس گداخته، جاى آتش‏ها و همچنين جاى خالى ميان پاره‏هاى آهن را گرفت و همانند سنگ سياهى كه از سرخى مس و سياهى آهن رنگ پذيرفته بود، بر جاى ماند.
بر بالاى آن نيز كنگره‏اى از آهن كشيد.
اين سد، از تاخت و تاز يأجوج و مأجوج به شهرهاى اطراف جلوگيرى كرد. چنان كه خداى بزرگ درين باره فرمود:
فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً 18: 97 (يأجوج و مأجوج ديگر نه توانستند از آن سد بالا روند و بگذرند و نه توانستند سوراخش كنند.) اسكندر پس از اين كه كار سد را به پايان رساند، از ناحيه‏اى كه پيوسته به قطب شمال بود، داخل ظلمات شد.
در اين هنگام خورشيد در قطب جنوب قرار داشت از اين رو بر آن نقطه، يعنى «ظلمات» تاريكى چيره بود. و گر نه بر روى زمين هيچ جا نيست كه خورشيد بر آن هرگز نتابد.
همينكه به ظلمات رسيد، چهار صد تن از ياران خويش را برگزيد و با خود به جست و جوى چشمه آب زندگى برد.
هيجده روز در آن جا گشت و سرانجام بيرون آمد بى اينكه‏ بر آن چشمه دست يافته باشد.
ولى خضر كه از پيشروان لشكر وى بود بر آن چشمه رسيد و در آن شنا كرد و از آب آن آشاميد. خدا حقيقت را بهتر مى‏داند.
اسكندر از آن جا به سوى عراق برگشت و در راه خود، در شهر زور به بيمارى گلو درد دچار شد و درگذشت. 
عمر او، بنا به گفته‏اى، سى و شش سال بود.
پيكر او را در تابوتى زرين نهادند كه گوهر نشان بود و آن را به صبر زرد اندودند تا دگرگون نشود.
آنگاه تابوت را به اسكندريه پيش مادرش بردند.
اسكندر چهارده سال پادشاهى كرد و كشته شدن دارا در سومين سال فرمانروائى او روى داد.
دوازده شهر ساخت كه از آنهاست: اصفهان، و اين همان شهرى است كه جى خوانده مى‏شود. همچنين، شهرهاى هرات و مرو و سمرقند.
اسكندر در سواد نيز شهرى براى روشنك، دختر دارا، ساخت.
شهرى در سرزمين يونان و شهرى هم در مصر ساخت كه، به نام خود او، اسكندريه ناميده شد.
پس از درگذشت اسكندر، حكيمان ايران و يونان و كشورهاى ديگر، كه اسكندر ايشان را گرد مى‏آورد و به شنيدن‏ سخنانشان آرامش مى‏يافت، همينكه به مرگ او پى بردند، در برابر تابوت او ايستادند. كسى كه بزرگ و سرورشان بود، گفت:
«بگذاريد هر يك از شما درين جا سخنى گويد كه خواص‏ را دلدارى و عوام را اندرز دهد.»
آنگاه دست خود بر تابوت نهاد و گفت:
اسير كننده اسيران، خود اسير شد.» دومى گفت:
«اين پادشاه طلا را پنهان مى‏كرد، و اكنون طلا او را پنهان كرده است.»
سومى گفت:
«روزگار چه تند مردم را از تن دور و به تابوت نزديك مى‏كند!»
چهارمى گفت:
«شگفت‏انگيزترين شگفتى اين است كه توانا با همه‏ى نيروى خود از پاى درآمده است و ناتوانان كه هيچ نيروئى ندارند، غافل و مغرورند.»
پنجمى گفت:
«اين كسى است كه مرگ را از ديده پنهان و آرزوى خويش را در پيش چشم مى‏داشت.
آيا توانست از مرگ دور ماند تا به برخى از آرزوهاى خود برسد؟ يا توانست با جلوگيرى از مرگ، آرزوهاى خود را برآورد؟» ششمى گفت:
«اى كوشنده رنجديده، گرد آوردى آنچه را كه هنگام نياز به كارت نيامد. گرانى آن بارها را تحمل كردى و ارتكاب آن گناهان را به گردن گرفتى. با اين وصف آن دارائى براى ديگرى، و گناهش براى تو ماند.»
هفتمى گفت:
«تو ما را پند مى‏دادى ولى هيچيك از پندهاى تو، رساتر از درگذشت تو نبود. پس هر كه خردمند است بايد بينديشد و هر كه پند آموز است بايد عبرت گيرد.» 
هشتمى گفت:
«چه بسيار كسان كه در پشت سر تو نيز از تو مى‏ترسيدند ولى اكنون در حضور تو هستند و از تو هيچ ترسى ندارند.» 
نهمى گفت:
«چه بسيار كسان كه آرزو داشتند تو دمى خاموش بمانى ولى خاموش نمى‏شدى. و امروز آرزو دارند كه از تو سخنى بشنوند ولى سخنى نمى‏گوئى.» 
دهمى گفت:
«چه بسيار كسان را كه اين شخص از ميان برد تا خود از ميان نرود، ولى سرانجام از ميان رفت.» 
يازدهمى كه كتاب‏هائى در حكمت نوشته بود، گفت:
«تو پيوسته به من مى‏فرمودى كه از تو دور نشوم، و امروز نمى‏توانم كه به تو نزديك شوم.» 
دوازدهمى گفت:
«اين روز بزرگى است كه آنچه از شرش پس رفته بود پيش آمد و آنچه از خيرش پيش آمده بود پس رفت. پس اگر كسى مى‏خواهد به حال مردى كه فرمانروائى وى پايان يافته، گريان شود، بگذار بگريد.» 
سيزدهمى گفت:
«اى كسى كه چيرگى و نيروى بسيار داشتى، نيرومندى تو از ميان رفت همچنان كه سايه ابر از ميان مى‏رود و نشانه‏هاى‏ بلندپروازى تو در كشور دارى ناپديد شد همچنان كه آثار پرواز عكس ناپديد مى‏شود.» 
چهاردهمى گفت:
«اى كسى كه پهنا و در ازاى زمين بر تو تنگ بود، اى كاش مى‏دانستم اكنون در ميان آنچه تو را در بر گرفته، چه حالى دارى!» 
پانزدهمى گفت:
«شگفتا! كسى كه پايان راهش اين است چگونه به گرد آورى اموال بيهوده و نابودشونده و كالاهاى ناچيز و فناپذير، خود را مشهور مى‏سازد.» 
شانزدهمى گفت:
«اى گروه بزم آرا، و اى همنشينان دانا به چيزى كه شادى آن پايدار نيست و خوشى آن زود از ميان مى‏رود، دل مبنديد.
امروز براى شما راه راستى و درستى از گمراهى و تباهى روشن شده است.» 
هفدهمى گفت:
«اى كسى كه خشم تو مايه مرگ مى‏شد، پس چرا بر اين مرگ خشم نگرفتى!» 
هجدهمى گفت:
«اين پادشاه مرده را ديديد. پس بگذاريد پادشاهى كه زنده است از سرنوشت او پند گيرد.» 
نوزدهمى گفت:
«كسى كه همه‏ى گوش‏ها به سخنان او بود، خاموش شده است. اكنون بگذاريد هر كه خاموش بود به سخن آيد.» 
بيستمى گفت:
«به زودى به تو خواهد پيوست كسى كه از مرگ تو شادمان شده همچنان كه تو پيوستى به كسى كه از مرگش شادمانى مى‏كردى.» 
بيست و يكمى گفت:
«امروز چنينى كه حتى عضوى از اعضاى خود را نمى‏توانى بجنبانى، اگر چه ديروز چنان بودى كه پادشاهى روى زمين را مى‏گرداندى. نه، بلكه بايد گفت: امروز چنينى كه ناچارى با تنگناى جائى كه در آن هستى بسازى، اگر چه ديروز چنان بودى كه فراخناى شهرها را نيز به چيزى نمى‏شمردى!» 
بيست و دومى گفت:
«بى‏گمان پايان جهان چنين است. پس چه بهتر كه از آغاز، آن را ترك گوئيم.» 
بيست و سومى گفت:
«بنگريد اين خفته را كه رؤياى او چگونه پايان يافت و ببينيد اين سايه ابر را كه چگونه از ميان رفت.» خوانسالار او گفت:
«من بالش‏ها چيده و فرش‏ها افكنده و خوان‏ها گسترده‏ام ولى سالار قوم را درين بزم نمى‏بينم.» 
گنجينه دار او گفت:
«اى كسى كه ديروز به من مى‏فرمودى زر و سيم بيندوزم. امروز نمى‏دانم اندوخته‏هاى تو را به كه بسپارم.» 
ديگرى گفت:
«تو از جهانى كه اين همه دراز او پهنا دارد، در جائى كه بيش از هفت وجب نيست، پيچيده شده‏اى. و اگر يقين داشتى كه اين پايان كار تو خواهد بود، هرگز در پى جهانجوئى جان خود را به رنج نمى‏افكندى.»
سرانجام همسر او، روشنك گفت:
«من هرگز گمان نمى‏كردم كسى كه دارا را شكست داده، خود بدين گونه شكست بخورد. اكنون شما با سخنانى كه مى‏گوئيد، به نكوهش او مى‏پردازيد و از مرگ او شادمانى مى‏كنيد در صورتى كه جامى كه او از آن نوشيد بر جاى مانده تا همه‏ى شما از آن بنوشيد.» 
مادر اسكندر نيز هنگامى كه خبر مرگ فرزند خود را شنيد، گفت:
«پسرم با همه فر و شكوهش از دستم رفته ولى يادش از دلم بيرون نرفته است.» 
چون در سخنان آن حكيمان پند و اندرزهاى نيكوئى بود، آنها را در اين جا نقل كردم.
از نيرنگ‏هاى اسكندر در جنگ‏هائى كه مى‏كرد يكى اين بود كه هنگام پيكار با دارا در ميان دو صف متخاصم درآمد و به جارچى فرمان داد تا جار بزند:
اى گروه ايرانيان، مى‏دانيد كه شما به من چه نوشته و من درباره امان دادن به شما چه نگاشته‏ام. اكنون هر يك از شما كه بدان پيمان وفادار است از جنگ كناره گيرد تا از ما نيز وفادارى ببيند.» ايرانيان به شنيدن اين سخن پنداشتند كه برخى از ايشان پنهانى با اسكندر پيمانى بسته و آن را از ديگران پنهان داشته است.
از اين رو درباره همديگر بد گمان شدند و ميانشان آشفتگى و پراكندگى افتاد.
ديگر از نيرنگ‏هاى او اين بود كه وقتى پادشاه هندوستان با فيلان خود در برابر او آمد، اسب‏هاى سربازانش از ديدن فيل‏ها رم كردند.
اسكندر كه چنين ديد برگشت و دستور داد كه فيل‏هائى از مس بسازند و جنگ افزار بر آنها بپوشانند و آنها را در ميان اسبان درآورند.
چنين كردند و اسب‏هاى او رفته رفته به ديدن فيل‏ها خوى گرفتند. آنگاه باز به هند برگشت تا جنگ را از سر گيرد.
هنگامى كه پادشاه هندوستان با لشكريان و پيلان خود آشكار شد اسكندر دستور داد تا شكم فيل‏هاى مسين را از نفت و كبريت پر كنند.
بعد اين فيل‏ها را در ميان ميدان جنگ بردند در حاليكه لشكريان اسكندر اطراف آنها را گرفته بودند.
همينكه جنگ درگرفت، به فرمان اسكندر فيل‏ها را آتش زدند و سربازان از جلوى آنها به كنار رفتند.
پيلان هندى كه حمله‏ور شده بودند به پيل‏هاى مسين و مشتعل رسيدند و با خرطوم‏هاى خود بدانها زدند كه خرطومشان سوخت و گريزان به سوى هند برگشتند و هنديان شكست خوردند.
از نيرنگ‏هاى ديگر اسكندر اين بود كه در برابر شهرى استوار درآمد كه چشمه‏هاى آب و خواربار بسيار داشت.
برگشت و گروهى را در جامه بازرگانان با كالاهائى بدان جا فرستاد كه ارزان بفروشند و بعد چنين وانمود كنند كه آماده‏اند تا خوار بارشان را به بهاى گزاف بخرند. و هنگامى كه از هر سو خواربار فراوان پيش آنها آوردند، ناگهان همه را آتش بزنند و بگريزند.
آنان اين دستور را به كار بستند و گريختند و خود را به اسكندر رساندند.
اسكندر بعد گروه‏هاى كوچكى از سواران خود را به‏ حول و حوش آن شهر فرستاد.
اين گروه‏ها پى در پى به مردم حومه شهر تاختند و دارائى آنان را نيز به يغما بردند آنان كه ديدند هم خواربار و هم دارائى خود را از دست داده‏اند، از بيم جان خود به درون شهر پناه بردند تا در آن جا خود را حفظ كنند.
در نتيجه، اطراف شهر خالى شد و اسكندر بدان جا حمله برد و بدون مانع، شهر را گرفت.
اسكندر يك بار نامه‏اى به ارسطو نوشت و در آن يادآور شد كه:
گروهى از ويژگان رومى هستند كه همتى بلند و طبعى بزرگ و دليرى بسيار دارند و من از آنان بر جان خويش بيمناكم و نمى‏خواهم تنها روى بدگمانى خونشان را بريزم. با ايشان چه بايد كرد؟- ارسطو در پاسخ وى نوشت:
«من نامه تو را دريافتم. درباره آنچه راجع به بلند همتى آنان ذكر كرده‏اى، بدان كه وفادارى زاده بلندى همت و بزرگى طبع، و خيانت و نمك ناشناسى از پست طبعى و تنگ چشمى است.
اما درباره دلاورى و كم خردى: كسانى را كه داراى چنين صفاتى هستند بكوش تا از آسايش و خوشى زندگانى بهره‏مند سازى و آنان را به زيبائى زنان پاى بند گردانى زيرا آسايش زندگانى دلاورى را از ميان مى‏برد و آدمى را به آسوده زيستن و عافيت انديشى تشويق مى‏كند.
زنهار از كشتن اين و آن بپرهيز. زيرا خونريزى لغزشى است كه از ميان نمى‏رود و گناهى است كه بخشوده نمى‏شود. بنابر اين كيفر ده بى اين كه بكشى، تا توانائى بخشايش نيز داشته باشى، زيرا براى مرد توانا هيچ چيزى برازنده‏تر از بخشايش نيست.
همچنين، خوى خود را نيكو كن تا دوستان با تو در دوستى پاكى و خلوص داشته باشند و خود را از ياران خويش برتر مشمار و برترى خود را به چشم آنان مكش زيرا برترى‏جوئى دوستى نمى‏آورد و برابرى كينه همراه ندارد.» اسكندر هنگامى كه بر شهرهاى ايران دست يافت، به ارسطو چنين نوشت:
«من در ايران مردانى ديده‏ام كه داراى انديشه و خرد و سلحشورى و دلاورى و زيبائى و دودمان والا هستند. به اين مردم، من تنها از راه بخت و تصادف فرمانروائى يافتم و از گزندشان آسوده خاطر نيستم. اگر آنان را بگذارم و به سفر بروم مى‏ترسم بر من بشورند. از اين رو، تا آنان را نابود نكنم نمى‏توانم از آسيبشان بركنار مانم.» ارسطو در پاسخ او نوشت:
«نامه‏اى را كه درباره مردان ايران نگاشته بودى، دريافتم.
اما كشتن آنان نشانه تباهى و گمراهى است كه از فرجامش آسوده نمى‏توان زيست. اگر ايشان را بكشى همشهريانشان مردم ديگر را به جاى ايشان خواهند گماشت و روشن است كه همه‏ى اهل شهر دشمن تو و بازماندگان تو خواهند شد زيرا تو آنان را بدون جنگ از ميان برده‏اى. همچنين، اگر ايشان را از لشكر خويش بيرون كنى، خود و ياران خود را به خطر مى‏اندازى. از اين رو، راهى به تو پيشنهاد مى‏كنم كه بهتر از كشتن است. و آن اين است كه شاهزادگان ايشان و هر كسى را كه شايسته فرمانروائى است فراخوانى و حكومت شهرها را به ايشان سپارى و هر يك را به خودى خود پادشاه ناحيه‏اى كنى. بدين گونه آنان خود با همديگر اختلاف‏ خواهند يافت و با هم به زد و خورد خواهند پرداخت ولى همه در فرمانبردارى از تو و دوستى با تو يك دل و يك زبان خواهند بود و نيكى تو را از چشم دور نخواهند داشت.
اسكندر اندرز ارسطو را به كار بست و چنين بود كه پس از او ملوك الطوائف به وجود آمدند.
درباره ملوك الطوائف سببى جز اين نيز ذكر كرده‏اند كه ما به خواست خداوند، آن را شرح خواهيم داد. 

سخن درباره كسانى كه پس از اسكندر به فرمانروائى رسيدند
پس از درگذشت اسكندر، پادشاهى را به پسرش، اسكندرون، پيشنهاد كردند. ولى او از پذيرفتن اين مقام خوددارى نمود و گوشه‏نشينى و عبادت را برگزيد. 
از اين رو، يونانيان كسى را كه بطلميوس بن لاغوس خوانده شده، به پادشاهى نشاندند.
مدت فرمانروائى او سى و هشت سال بود.
پس از او بطلميوس فيلوذقوس به پادشاهى رسيد و چهل سال پادشاهى كرد.
سپس بطلميوس او را غاطس فرمانروائى يافت و بيست و چهار سال پادشاهى او به درازا كشيد. بعد از او بطلميوس فيلافطر بيست و يك سال فرمانروائى كرد.
آنگاه بطلميوس افيفانس بر تخت نشست و بيست و دو سال فرمان راند.
پس از او بطلميوس او را غاطس بيست و نه سال پادشاهى كرد.
سپس بطلميوس ساطر به فرمانروائى رسيد و مدت فرمانروائى او هفده سال بود.
بعد بطلميوس الاخشندر پادشاهى يافت و يازده سال فرمانروائى كرد.
آنگاه بطلميوسى به سلطنت رسيد كه هشت سال از كشور خود پنهان بود.
پس از او خانمى به نام قالوبطرى (كلئوپاترا) كه از حكيمان بود، پادشاه شد و مدت هفده سال پادشاهى كرد.
تمام اين فرمانروايان يونانى بودند و همه كسانى كه پس از اسكندر فرمانروائى يافتند بطلميوس خوانده مى‏شدند، چنان كه پادشاهان ايران را كسرى (خسرو) و پادشاهان روم را قيصر مى‏خواندند. 
برخى از دانشمندان گفته‏اند كه بطلميوس صاحب مجسطى و كتابهاى ديگر، از زمره اين پادشاهان، يعنى از سلسله بطالسه، نبوده است.
او در روزگار پادشاهان روم مى‏زيسته، چنان كه من به خواست خداى بزرگ، در جاى خود، احوال او را شرح خواهيم داد.
پس از قالوبطرى، پادشاهان روم بر سرزمين شام فرمانروائى يافتند.
از آنان نخستين كسى كه فرمانروائى يافت، جايوس‏يولوس‏ بود كه مدت پنج سال پادشاهى كرد.
پس از او، اغسطوس به پادشاهى رسيد.
مدت فرمانروائى او پنجاه و شش سال بود.
چهل و دو سال از پادشاهى او گذشته بود كه حضرت عيسى‏ ابن مريم عليه السلام، به دنيا آمد.
و نيز گفته شده است:
ميان قيام اسكندر مقدونى و تولد حضرت عيسى بن مريم‏ عليه السلام، مدت سيصد و سه سال فاصله بوده است.

متن عربی:

ذكر الإسكندر ذي القرنين
كان فيلفوس أبو الاسكندر اليونانيّ من أهل بلدة يقال لها مقدونية، كان ملكاً عليها وعلى بلاد أخرى، فصالح دارا على خراج يحمله إليه في كلّ سنة، فلما هلك فيلفوس ملك بعده ابنه الاسكندر واستولى على بلاد الروم أجمع، فقوي على دارا فلم يحمل إليه من الخراج شيئاً، وكان الخراج الذي يحمله بيضاً من ذهب، فسخط عليه دارا وكتب إليه يؤنّبه بسوء صنيعه في ترك حمل الخراج، وبعث إليه بصولجان والرة ويترك الملك، وإن لم يفعل ذلك واستعصى عليه بعث إليه من يأتيه به في وثاق، وإنّ عدّة جنوده كعدّة حبّ السمسم الذي بعث به إليه.
فكتب إليه الاسكندر: إنه قد فهم ما كتب به، وقد نظر الى ما ذكر في كتابه إليه من إرساله الصولجان والكرة وتيمّن به لإلقاء الملقي الكرة الى الصولجان واحترازه إيّاها؛ وشبّه الأرض بالكرة، وأنّه يجرّ ملك دارا إلى ملكه، وتيمّنه بالسمسم الذي بعث كتيمّنه بالصولجان والكرة لدسمه وبعده من المرارة والحرافة، وبعث إليه بصرّة فيها خردل، وزعلمه في ذلك أنّ ما بعث به إليه قليل ولكنّه مرّ حرّيف، وأنّ جنوده مثله، فلمّا وصل كتباه إلى دارا تأهّب لمحاربته.
وقد زعم بعض العلماء بأخبار الأوّلين أنّ الإسكندر الذي حارب دارا بن دارا هو أخو دارا الأصغر الذي حربه، وأنّ أباه دارا الأكبر كان تزّوج أمّ الإسكندر، وهي ابنة ملك الروم، فلمّا حُملت إليه وجد نتن ريحها وسهكها، فأمر أن يحتال لذلك منها؛ فاجتمع رأي أهل المعرفة في مداواتها على شجرة يقال لها بالفارسيّة سندر، فغسلت بمائها فأذهب ذلك كثيراً من نتنها ولم يذهب كلّه، وانتهت نفسه عنها، فردّها الى أهلها، وقد علقت منه فولدت في أهلها غلاماً فسمّته باسم الشجرة التي غُسلت بمائها مضافاً إلى اسمها، وقد هلك أبوها وملك الإسكندر بعده، فمنع الخراج الذي كان يؤديه جدّه، إلى دارا، فأرسل يطلبه، وكان بيضاً من ذهب، فأجابه: إنّي قد ذبحت الدجاجة التي كانت تبيض ذلك البيض وأكلت لحمها، فإن زحببت وادعناك، وإن أحببت ناجزناك.
ثم خاف الإسكندر من الحرب فطلب الصلح، فاستشار دارا أصحابه، فأشاروا عليه بالحرب لفساد قلوبهم عليه، فعند ذلك ناجزه دارا القتال، فكتب الإسكندر إلى حاجبي دارا وحكّمهما على الفتك بدارا، فاحتكما شيئاً، ولم يشترطا أنفسهما، فلمّا التقيا للحرب طعن دارا حاجباه في الوقعة، وكان الحرب بينهما سنة، فانهزم أصحاب دارا ولحقه الاسكندر وهو بآخر رمق.
وقيل: بل فتك به رجلان من حرسه من أهل همذان حبّاً للراحة من ظلمه، وكان فتكهما به لما رأيا عسكره قد انهزم عنه، ولم يكن ذلك بأمر الإسكندر، وكان قد أمر الإسكندر منادياً ينادي عند هزيمة عسكر دارا أن يؤسر دارا ولا يُقتل، فأخبر بقتله، فنزل إليه ومسح التراب عن وجهه وجعل رأسه في حجره وقال له: إنما قتلك أصحابك وإنني لم أهمّ بقتلك قطّ، ولقد كنتُ أرغب بك يا شريف الأشراف ويا ملك الملوك وحُرّ الأحرار عن هذا المصرع، فأوص بما أحببت، فأوصاه دارا أن يتزوّج ابنته روشنك ويرعى حقها ويعظّم قدرها ويستبقي أحرار فارس ويأخذ له بثزره ممّن قتله، ففعل الاسكندر ذلك أجمع وقتل حاجبي دارا، وقال لهما: إنكما لم تشترطا نفوسكما، فقتلهما بعد أن وفى لهما بما ضمن لهما، وقال: ليس ينبغي أن يُستبقى قاتل الملوك إلا بذمّة لا تخفر، وكان التقاؤهما بناحية خراسان مما يلي الخزر، وقيل: ببلاد الجزيرة عند دارا.
وكان ملك الرّوم قبل الإسكندر متفرّقاً فاجتمع، وملك فارس مجتمعاً فتفرّق، حمل الإسكندر كتباً وعلوماً لأهل فارس من علوم ونجوم وحكمة ونقله الى الرومية.
وقذ ذكرنا قول من قال إنّ الإسكندر أخو دارا لأبيه، وأمّا الروم وكثير من أهل الأنساب فيزعمون أنّه الإسكندر بن فيلفوس، وقيل فيلبوس بن مطريوس، وقيل: ابن مصريم بن هرمس بن هردس بن ميطون بن رومي بن ليطي بن يونان بن يافث بن ثوبة بن سرحون بن روميط بن زنط بن توقيل بن رومي بن الأصفر بن اليفز بن العيص بن اسحاق بن ابراهيم.
فجمع بعد هلك دارا مُلك دارا فملك العراق والشام والروم ومصر والجزيرة، وعرض جنده فوجدهم على ما قيل ألف ألف وأربعماذة ألف رجل، منهم من جنده ثمانمائة ألف رجل، ومن جند دارا ستّمائة ألف رجل، وتقدّم بهدم حصون فارس وبيوت النيران وقتل الهرابذة، وأحرق كتبهم، واستعمل على مملكة فارس رجالاً، وسار قدماً الى أرض الهند فقتل ملكها وفتح مدنها وخرّب بيوت الأصنام وأحرق كتب علومهم، ثم سار منها الى الصين، فلمّا وصل إليها أتاه حاجبه في الليل وقال: هذا رسول ملك الصين، فزحضره فسلّم وطلب الخلوة، ففّتّشوه فلم يروا معه شيئاً، فخرج من كان عند الإسكندر، فقال: أنا ملك الصين جئت أسألك عن الذي تريده، فإن كان مما يمكن عمله عملته وتركت الحرب، فقال له الاسكندر: ما الذي آمنك مني؟ قال: علمت أنك عاقل حكيم ولم يكن بيني وبينك عداوة ولا دخل، وأنت تعلم أنك إن قتلتني لم يكن قتلي سبباً لتسليم أهل الصين مُلكي إليك، ثم إنّك تنسب إلى الغدر.
فعلم أنه عاقل فقال له: أريد منك ارتفاع ملكك لثلاث سنين عاجلاً ونصف الارتفاع لكل سنة، قال: قد أجبتك ولكن أسألني كيف حالي، قال: قل كيف حالك؟ قال: أكون أوّل قتيل لمحارب وأول أكلة لمفترس، قال: فإن قنعت منك بارتفاع سنتين؟ قال: يكون حالي أصلح قليلاً، قال: فإن قنعت منك بارتفاع سنة؟ قال: يبقى ملكي وتذهب لذّاتي، قال: وأنا أترك لك ما مضى وآخذ الثلث لكلّ سنة فكيف يكون حالك؟ قال: يكون السدس للفقراء والمساكين ومصالح البلاد، والسدس لي، والثلث للعسكر، والثالث لك، قال: قد قنعتُ منك بذلك، فشكره وعاد، وسمع العسكر بذلك ففرحوا بالصلح.
فلمّا كان الغد خرج ملك الصين بعسكر عظيم أحاط بعسكر الإسكندر، فركب الإسكندر والناس، فظهر ملك الصين على الفيل وعلى رأسه التاج، فقال له الإسكندر: أغدرت؟ قال: لا ولكنّي أردت أن تعلم أني لم أطعك من ضعف ولكني لما رأيت العالم العلويّ مقبلاً عليك أردت طاعته بطاعتك والقرب منه بالقرب منك، فقال له الإسكندر: لايسأم مثلك الجزية، فما رأيت بيني وبينك من يستحق الفضل والوصف بالعقل غيرك، وقد زعفيتك من جميع ما أردته منك وأنا منصرف عنك، فقال له ملك الصين: فلست تخسر، وبعث إليه بضعف ما كان قرّره معه، وسار الإسكندر عنه من يومه ودانت له عامّة الأرضين في الشرق والغرب وملك التّبّت وغيرها.
فلمّا فرغ من بلاد المغرب والمشرق وما بينهما قصد بلاد الشمال، وملك تلك البلاد ودان له من بها من الأمم المختلفة إلى أن اتّصل بديار يأجوج ومأجوج، وقد اختلفت الأقوال فيهم، والصحيح أنهم نوع من الترك لهم شوكة وفيهم شرّ، وهم كثيرون، وكانوا يفسدون فيما يجاورهم من الأرض ويخربون ما قدروا عليه من البلاد ويؤذون من يقرب منهم، فلمّا رأى أهلُ تلك البلاد الإسكندر شكوا إليه من شرّهم، كما أخبر اللّه عنهم في قوله: (ثمَّ زتبع سبباً حتى إذا بلغ بين السدّين) الكهف: 93 وهما جبلان متقابلان لا يرتقى فيهما وليس لهما مخرج إلا من الفرجة التي بينهما فلما بلغ إلى تلك وقارب السدين - (وجد من دونهما قوماً لا يكادون يفقهون قولاً؛ قالوا ياذا القرنين إن يأجوج ومأجوج مفسدون في الأرض فهل نجعل لك خرجاً على أن تجعل بيننا وبينهم سدّاً؟ قال ما مكّنّي فيه ربيّ خيرٌ فأعينوني بقوة أجعل بينكم وبينهم ردماً) الكهف: 93 - 95، يقول: ما مكّنّي فيه ربيّ خير من خرجكم، ولكن أعينوني بالقوّة، والقوّة الفعلة والصُّناع والآلة التي يبنى بها، فقال: (آتوني زبر الحديد) الكهف: 96، أي قطع الحديد، فأتوه بها، فحفر الأساس حتى بلغ الماء، ثمّ جعل الحديد والحطب صفوفاً بعضها فوق بعض (حتى إذا ساوى بين الصّدفين)، وهما جبلان، أشعل النار في الحطب فحمي الحديد وأفرغ عليه القطر، وهو النحاس المذاب، فصار موضع الحطب وبين قطع الحديد، فبقي كأنّه برد محبّر من حمرة النحاس وسواد الحديد، وجعل أعلاه شرفاً من الحديد، فامتنعت يأجوج ومأجوج من الخروج الى البلاد المجاورة لهم، قال الله تعالى: (فما اسطاعوا أن يظهروه وما استطاعوا له نقباً) الكهف: 97.
فلمّا فرغ من أمر السدّ دخل الظلمات مما يلي القطب الشمالي، والشمس جنوبية، فلهذا كانت ظلمة، وإلا فليس في الأرض موضع إلا تطلع الشمس عليه أبداً، فلمّا دخل الظلمات أخذ معه زربعمائة من أصحابه يطلب عين الخلد، فسار فيها ثمانية عشر يوماً، ثم خرج ولم يظفر بها، وكان الخضر على مقدّمته، فظفر بها وسبح فيها وشرب منها، والله أعلم.
ورجع إلى العراق فمات في طريقه بشهر زور بعلّة الخوانيق، وكان عمره ستّاً وثلاثين سنة في قول، ودفن في تابوت من ذهب مرصّع بالجوهر وطلي بالصبر لئلا يتغيّر وحمل إلى أمه بالاسكندرية.
وكان ملكه أربع عشرة سنة، وقتل دارا في السنة الثالثة من ملكه، وبنى اثني عشرة مدينة، منها: أصبهان، وهي التي يقال لها جَبّي، ومدينة هراة، ومرو، وسمرقند، وبنى بالسواد مدينة لروشنك ابنة دارا، وبأرض اليونان مدينة، وبمصر الاسكندرية.
فلمّا مات الإسكندر أطاف به من معه من الحكماء اليونانيين والفرس والهند وغيرهم، فكان يجمعهم ويستريح إلى كلامهم، فوقفوا عليه، فقال كبيرهم: ليتكلم كلّ واحد منكم بكلام يكون للخاصّة معزّياً وللعامّة واعظاً، ووضع يده على التابوت وقال: أصبح آسر الأسراء أسيراً، وقال آخر: هذا الملك كان يخبأ الذهب فقد صار الذهب يخبأه، وقال آخر: ما أزهد النّاس في هذا الجسد وما أرغبهم في التابوت، وقال آخر: من أعجب العجب أنّ القويّ قد غلب والضعفاء لا هون مغترّون، وقال آخر: هذا الذي جعل أجله ضماراً وجعل أمله عياناً، هلاّ باعدت من أجلك لتبلغ بعض أملك، بل هلاّ حقّقت من أملك بالامتناع من وفور أجلك، وقال آخر: أيّها الساعي المنتصب جمعت ما خذلك عند الاحتياج إليه فغودرت عليه أوزاره وقارفت آثامه فجمعت لغيرك وإثمه عليك، وقال آخر: قد كنت لنا واعظاً فما وعظتنا موعظة أبلغ من وفاتك فمن كان له معقول فليعقل، ومن كان معتبراً فليعتبر، وقال آخر: رُبّ هائب لك يخافك من ورائك وهو اليوم بحضرتك ولا يخافك، وقال آخر: رُبّ حريص على سكوتك إذ لا تسكت، وهو اليوم حريص على كلامك إذ لا تتكلّم، وقال آخر: كم أماتت هذه النفس لئلاّ تموت وقد ماتت، وقال آخر، وكان صاحب كتب الحكمة: قد كنت تزمرني أن لا أبعد عنك فاليوم لا أقدر على الدنّو منك، وقال آخر: هذا يوم عظيم أقبل من شرّه ما كان مدبراً، وأدبر من خيره ما كان مقبلاً، فمن كان باكياً على مَنْ زال ملكه فليبك، وقال آخر: يا عظيم السلطان اضمحل سلطانك كما اضمحلّ ظلّ السحاب، وعفت آثار مملكتك كما عفت آثار الذباب، وقال آخر: يا من ضاقت عليه الأرض طولاً وعرضاً ليت شعري كيف حالك بما احتوى عليك منها وقال آخر: اعجبوا مّمن كان هذا سبيله كيف شهر نفسه بجمع الأموال الحطام البائد والهشيم النافد، وقال آخر: أيّها الجمع الحافل والملقى الفاضل لا ترغبوا فيما لا يدوم سروره وتنقطع لذّته، فقد بان لكم الصلاح والرشاد من الغيّ والفساد، وقال آخر: يا من كان غضبُه الموت هلاّ غضبت على الموت وقال آخر: قد رأيتم هذا الملك الماضي فليتعظ به هذا الملك الباقي، وقال آخر: إن الذي كانت الآذان تنصت له قد سكت فليتكلّم الآن كلّ ساكت، وقال آخر: سيلحق بك مَنْ سرّه موتك كما لحقت بمن سرّك موته، وقال آخر: ما لك لا تقلّ عضواً من أعضائك وقد كنت تستقلّ بملك الأرض بل ما لك لا ترغب عن ضيق المكان الذي أنت فيه وقد كنت ترغب عن رحب البلاد وقال آخر: إنّ دنيا يكون هذا في آخرها فالزهد أولى أن يكون في أولها.
وقال صاحب مائدته: قد فرشتُ النمارق ونضدت النضائد ولا أرى عميد القوم، وقال صاحب بيت ماله: قد كنت تأمرني بالادّخار فإلى من أدفع ذخائرك؟.
وقال آخر: هذه الدنيا الطويلة العريضة قد طويت منها في سبعة أشبار ولو كنت بذلك موقناً لم تحمل على نفسك في الطلب.
وقالت زوجته روشنك: ما كنتُ أحسب أنّ غلاب دارا يُغلب، فإنّ الكلام الذي سمعت منكم فيه شماتة، فقد خلف الكأس الذي شرب به ليشربه الجماعة، وقالت أمّه حين بلغها موته: لئن فقدت من ابني أمرَه لم يُفقد من قلبي ذكره.
فهذا كلام الحكماء فيه مواعظ وحكم حسنة فلهذا أثبتّها.
ومن حيل الإسكندر في حروبه أنه لما حارب دارا خرج الى بين الصفّين وأمر منادياً فنادى: يا معشر الفرس قد علمتم ما كتبتم إلينا وما كتبنا إليكم من الأمان، فمن كان منكم على الوفاء فليعتزل فإنّه يرى منّا الوفاء، فاتّهمت الفرس بعضها بعضاً واضطربوا.
ومن حيله أنّه تلقّاه ملك الهند بالفيلة، فنفرت خيلُ أصحابه عنها، فعاد عنه وأمر باتخاذ فيلة من نحاس وألبسها السلاح وجعلها مع الخيل حتى ألفتها، ثمّ عاد الى الهند، فخرج إليهم ملك الهند، فأمر الإسكندر بتلك الفيلة فملئت بطونها من النفط والكبريت وجرّت على العجل إلى وسط المعركة ومعها جمع من أصحابه، فلما نشبت الحرب أمر بإشعال النار في تلك الفيلة، فلمّا حميت انكشف أصحابه عنها وغشيتها فيلة الهند، فضربتها بخراطيمها فاحترقت وولّت هاربة راجعة على الهند، فانهزموا بين يديها.
ومن حيله أنّه نزل على مدينة حصينة وكان بها كثير من الأقوات وبها عيون ماء، فعاد عنها فأرسل إليها قوماً على هيئة التجّار ومعهم أمتعة يبيعونها وأمرهم بمشترى الطعام والمغالاة في ثمنها، فإذا صار عندهم أحرقوه وهربوا، ففعلوا ذلك وهربوا إليه فأنفذ السرايا إلى سواد تلك المدينة وأمرهم بالغارة مرّة بعد أخرى، فهربوا ودخلوا البلد ليحتموا به، فسار الإسكندر إليهم، فلم يمتنعوا عليه.
وكتب إلى أرسطاطاليس يذكر له أنّ من خاصّة الروم جماعة لهم همم بعيدة ونفوس كبيرة وشجاعة، وأنّه يخافهم على نفسه ويكره قتلهم بالظنّة، فكتب إليه أرسطاطاليس: فهمتُ كتابك، فإنّ ما ذكرت من بعد هممهم فإنّ الوفاء من بعد الهمّة وكبر النفس، والغدر من دناءة النفس وخسّتها، وأما شجاعتهم ونقص عقولهم فمن كانت هذه حاله فرفّهه في معيشتته واخصصه بحسان النساء، فإنّ رفاهية العيش تميت الشجاعة وتحبّب السلامة، وإيّاك والقتل فإنّه زلّة لا تستقال وذنب لا يغفر، وعاقب بدون القتل تكن قادراً على العفو، فما أحسن العفو من القادر، وليحسن خلقك تخلص لك النيّات بالمحبة، ولا تؤثر نفسك على أصحابك، فليس مع الاستئثار محبّة، ولا مع المؤاساة بغضة.
وكتب إلى أرسطاطاليس أيضاً لما ملك بلاد فارس يذكر له أنّه رأى بإيران شهر رجلاً ذوي رأي وصرامة وشجاعة وجمال وأنساب رفيعة، وأنّه إنّما ملكهم بالحظّ والإنفاق، وأنّه لا يأمن، إ سافر عنهم فأفرغهم، وثوبهم، وأنّه لا يُكفى شرّهم إلاّ ببوارهم، فكتب إليه: قد فهمت كتابك في رجال فارس، فأمّا قتلهم فهو من الفساد والبغي الذي لا يؤمن عاقبته، ولو قتلتهم لأثبت أهل البلد أمثالهم وصار جميع أهل البلد أعداءك بالطبع وأعداء عقبك لزنّك تكون قد وترتهم في غير حرب، وأمّا إخراجك إيّاهم من عسكرك فمخاطرة بنفسك وأصحابك، ولكنّي أشير عليك برأي هو أبلغ من القتل، وهو أن تستدعي منهم أولاد الملوك ومن يصلح للملك فتقلّدهم البلدان وتجعل كلّ واحد منهم ملكاً برأسه فتتفرّق كلمتهم ويقع بأسهم بينهم ويجتمعون على الطاعة والمحبّة لك ويرون أنفسهم صنيعتك، ففعل الإسكندر ذلك، فهم ملوك الطوائف، وقيل في ملوك الطوائف غير هذا السبب، ونحن نذكره إن شاء الله.
ذكر من ملك من قومه بعد الاسكندر
لما مات الاسكندر عُرض الملك على ابنه الإسكندروس، فأبى واختار العبادة، فملكت اليونان فيما قيل بطلميوس بن لاغوس، وكان ملكه ثمانياً وثلاثين سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوس فيلوذفوس، وكان ملكه أربعين سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوس أوراغاطس أربعاً وعشرين سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوس فيلافطر إحدى وعشرين سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوش افيفانس اثنتين وعشرين سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوس الاخشندر إحدى عشرة سنة، ثمّ ملك بعده بطلميوس الذي اختفى عن ملكه ثماني سنين، ثمّ ملكت بعده قالو بطرى سبع عشرة سنة، وكانت من الحكماء؛ وهؤلاء كلّهم من اليونان، وكلّ من كان بعد الإسكندر كان يدعى بطلميوس كما كانت تدعى ملوك الفرس أكاسرة وملوك الروم قياصرة.
وقد ذكر بعض العلماء أنّ بطلميوس صاحب المجسطي وغيره من الكتب لم يكن من هؤلاء الملوك، وإنّما كان أيّام ملوك الروم على ما نذكره إن شاء الله تعالى.
ثمّ ملك الشام فيما بعد قالوبطرى ملوك الروم، فكان أوّل من ملك منهم جايوس يولوس خمس سنين، ثمّ ملك بعده أغسطوس ستّاً وخسمين سنة، فلمّا مضى من ملكه اثنتان وأربعون سنة وُلد عيسى بن مريم، عليه السلام، وقيل: كان بين مولده وقيام الإسكندر ثلاثمائة وثلاث سنين.

*

از کتاب: كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، عز الدين على بن اثير (م 630)، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خليلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371ش.

مصدر:
دائرة المعارف شبکه اسلامی
islamwebpedia.com